خاک

خاک (soil)

پوشش سست کرۀ زمین، حاصل از شکستن سنگ و مواد آلی در حال فساد. خاک سنگ بستر زمین را می‌پوشاند و از مواد معدنی، مواد آلی، معروف به گیاخاک، مشتق از گیاهان و موجودات تجزیه‌شده، موجودات زنده، هوا و آب تشکیل شده است. خاک‌ها، بر حسب آب و هوا، مواد اصلی، ریزش باران، وضع سنگ بستر ناحیه و نسبت مواد آلی متفاوت‌اند. خاک‌شناسی علم مطالعۀ خاک‌هاست. خاک را بر حسب رخسارۀ خاک، یعنی برش عرضی عمود از سطح زمین به سمت سنگ بستری که خاک روی آن قرار دارد، توصیف می‌کنند. رخسارۀ خاک به لایه‌هایی معروف به ترازها (افق‌ها) تقسیم می‌شود. تراز آ یا روخاک سطحی‌ترین لایه است که عمدتاً از گیاخاک، موجودات زنده، و مواد معدنی تشکیل می‌شود. بیشتر مواد محلول از این لایه به سمت تراز پایین ب، شسته می‌شوند. تراز ب یا زیرخاک لایه‌ای است که بیشتر مواد غذایی در آن قرار دارد و غنی از مواد معدنی رسی است. تراز پ لایه‌ای متشکل از مواد ساییده‌شدۀ اصلی در قاعدۀ خاک است. دو نوع خاک اصلی عبارت‌اند از پوزول و خاک سیاه (چرنوزم). نوع اول در جنگل‌های مخروطیان، که بارش‌ بیش از تبخیر صورت می‌گیرد، فراوان‌تر است. تراز آ در این خاک مرکب از لایۀ بسیار نازکی از مواد آلی است که گیاخاک فقیری را پدید می‌آورد. تجزیۀ برگ‌های سوزنی طولانی است و بارش نسبتاً زیاد موجب شست‌وشوی مواد معدنی شده، به موازات آن مواد غذایی به سمت پایین‌تر خاک شسته می‌شوند. خاک‌ سیاه در علفزارها یافت می‌شود که تبخیر از بارش بیشتر است. تراز آ در این خاک، به سبب وجود لایۀ ضخیم‌تر بازمانده از علف‌های مرده در سطح خاک، دارای گیاخاک غنی است. مواد معدنی و رطوبت به سبب تبخیر به سمت بالاتر آمده، و ترازهای ب را ترک می‌کند، و تراز آ غنی می‌شود. میزان مواد آلی خاک بسیار متغیر و در برخی از خاک‌های نواحی بیابانی صفر است. میزان مواد آلی در تورب‌زارها تقریباً ۱۰۰ درصد است. خاک بر نوع کشت و کار نواحی خاص تأثیر می‌گذارد. خاک‌های سبکی که به خوبی زهکشی شده باشند، برای کشت و زرع مطلوب‌اند، و خاک‌های سنگین رسی مراتع حاصل‌خیز پدید می‌آورند.

 

---