خزر، دریای
خَزَر، دریای
بزرگ‌ترین دریاچۀ درون‌بومی زمین. در قارۀ آسیا قرار دارد و طول آن از شمال به جنوب ۱,۲۰۰ کیلومتر، پهنای متوسط آن از شرق به غرب، حدود ۴۰۰ کیلومتر و مساحت آن بالغ بر ۴۰۰هزار کیلومتر مربع است. کشورهای قزاقستان در شمال و شرق، ترکمنستان در شرق، ایران در جنوب، و جمهوری آذربایجان و روسیه در غرب این دریاچه قرار دارند. سطح آب آن حدود ۲۵ متر پایین‌تر از سطح دریاهای آزاد (مبنای اندازه‌گیری ارتفاعات) است و رودخانه‌های اورال، ولگا، کوما، کورا، ارس، سفیدرود، گرگان و اترک و بسیاری رودهای دیگر به این دریاچه می‌ریزند. به‌سبب وسعت بسیار، آن را دریا نیز می‌نامند. وسعت بسیار این پهناب موجب شده است که میزان تبخیر آن بیشتر از وارداتش شود و مهار آب رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند نیز به این امر کمک کرده است. شهرهای بسیاری در ساحل این دریا جا دارند که باکو، آستراخان، ترکمن‌باشی (کراسنوودسک سابق)، بندر انزلی، بندر نوشهر و مخاچ قلعه از مهم‌ترین آن‌هاست. کرانه‌های متعلق به ایران، که در جنوب این دریا قرار دارد، بریدگی قابل توجهی ندارد و جز دو شاخابه، یکی با نام مرداب انزلی و دیگری موسوم به خلیج گرگان، عارضۀ درخور توجه دیگری ندارد. کرانه‌های غربی آن نیز جز خلیج قزل‌آغاج، شبه‌جزیرۀ آبشوران، و دلتای رود ولگا عارضۀ دیگری ندارد. سواحل شرقی آن عوارض بیشتری دارد، ازجمله خلیج کومسامولتس، خلیج منقشلاق، خلیج قزاق (در جمهوری قزاقستان)، خلیج قره‌بغاز، خلیج ترکمن‌باشی و نیز شبه‌جزیرۀ چلکن در سواحل جمهوری ترکمنستان. مهم‌ترین جزایر آن عبارت‌اند از مجمع‌الجزایر تیولن (نزدیک خلیج منقشلاق) و نیز جزیرۀ اوگورچینسکی (متعلق به جمهوری ترکمنستان) و جزیرۀ پشنیۀ بزرگ (متعلق به جمهوری قزاقستان) و نیز جزیرۀ جیلوی. ژرفای این دریا در آب‌های شمالی کم است، رو به جنوب رفته‌رفته افزایش می‌یابد و در ۱۴۸کیلومتری شمال شرقی باکو به ۸۰۰ متر می‌رسد. نواحی جنوبی این پهناب ژرفای بیشتری دارد و ژرف‌ترین نقطۀ دریا، با عمق ۹۹۵ متر در ۱۴۸کیلومتری شرق آستارا، در این قسمت قرار دارد. شوری آب دریای خزر در نواحی شمالی حدود ۳×۱۰۰۰ است و در جنوب شرقی به ۱۴× ۱۰۰۰ و در خلیج قره‌بغاز به ۳۰۰×۱۰۰۰ بالغ می‌شود. نواحی شمالی دریا حدود سه تا چهار ماه یخ بسته است؛ در جنوب دمای آب آن به ۱۳ درجه سانتی‌گراد در زمستان و حدود ۲۶ درجه سانتی‌گراد در تابستان می‌رسد. این دریا از قدیم با نام نواحی اطراف آن یا اقوام ساکن نواحی مزبور خوانده می‌شد و نام کنونی آن نیز از اقوام خزر گرفته شده است. یونانی‌ها و رومیان قدیم آن را دریای کاسپین می‌نامیدند که هنوز هم به‌همین نام خوانده می‌شود. دریای مازندران، جرجان، طبرستان، خراسان و نیز خوالینسکیوم‌موره از دیگر نام‌های آن است.