صاحب الزنج، علی بن محمد ( ـ۲۷۰ق)
صاحِبُ الزَّنْج، علی بن محمد ( ـ۲۷۰ق)
رهبر قیام زنگیان (از ۲۵۵ـ۲۷۰ق) بر‌ضد خلافت عباسی. صاحِبُ‌الزّنج از نوادگان امام سجاد (ع) بود، ولی با توجه به منابع و مآخذ، نمی‌توان نظر قاطعی دربارۀ اصل و نسب او داد. وی یکی از جنبش‌های بزرگ غلامان را در تاریخ اسلام به‌مدت پانزده سال در قرن سوم پدید آورد. وخامت اوضاع سیاسی، مخالفت شیعیان و مبارزات آنان با حکومت، درگیری زمین‌داران با بردگان، کارهای سخت و فشارهای روانی بردگان در باتلاق‌های بصره، اسراف‌کاری خلفا و فرماندهان ترک از عواملی بود که به صاحِبُ‌الزَّنْج فرصت داد تا قیامی برای رسیدن به حکومت بر پایۀ اتحاد خوارج، برخی علویان، بردگان و ستمدیدگان به‌وجود آورد. وی توانست با رهبری بردگان سیاه در مناطق وسیعی از جنوب عراق و خوزستان به مرکزیت بصره دست یابد و بارها سپاهیان خلیفه عباسی، معتمد، را شکست دهد. سرانجام در آخرین رویارویی، موفق، برادر خلیفه، با نیرنگ و تدبیر قیام را در نزدیکی اهواز درهم شکست و صاحب‌‌الزنج را به‌قتل رسانید. دربارۀ اعتقادات و مذهب وی مانند نسب او اختلاف است به‌هر حال، بعضی او را عرب و از طایفۀ عبدالقیس و گروهی نیز وی را ایرانی و اهل ورزنین، نزدیک ری، دانسته‌اند. به‌نظر می‌رسد وی برای رسیدن به اهداف خود دائماً تغییر هویت و مذهب می‌داده است. شواهدی از اعتقاداتش و نیز کشتار فجیع زنان و کودکان شائبۀ خارجی بودن وی را تأیید می‌کند.