عبری، ادبیات

عِبری، ادبیات (Hebrew Literature)
این اصطلاح در معنی محدود به همۀ آثار مکتوب به زبان عبری تا زمان حاضر اطلاق می‌شود. اما ادبیات عبری در مفهوم وسیع آن مشتمل بر آثاری است که با الفبای عبری، ولو به زبان‌های غیرسامی، نگاشته شده باشد؛ و نیز آثاری که یهودیان به خط و زبان ملت‌های دیگر دربارۀ یهود نوشته‌اند. ترجمۀ پاره‌هایی از سرودهای کنعانی که در تل عمارنه در ساحل نیل پیدا شد شاهدی بر وجود ادبیات عبری از قرن ۱۴پ‌م در فلسطین است. اصولاً قوم یهود از روزگار باستان به موضوع‌های مذهبی گرایش داشته‌اند و ادبیات کهن آن‌ها با مذهب آمیخته است. کما این‌که نخستین آثار بنیادی ادبی آنان را عهد عتیق (تورات)، آپوکریف (ملحقات کتاب مقدس) و تلمود تشکیل می‌دهد. در ادبیات کهن شعر مقدم بر نثر است، وزن و قافیه ندارد، اما آهنگین است، و از شیوۀ تکرار و توازن بهره می‌گیرد که از نمونه‌هایش کتاب مزامیر داوود است. نثر کهن عبری نیز از نظر زبان و ساختار مشابه شعر است. نخستین نمونۀ آن ممکن است اسفار خمسۀ تورات باشد که سال‌های دراز اشتباهاً به موسی نسبت داده می‌شد. از نظر قدمت، تاریخ نگارش هر یک از اسفار کتاب مقدس از حدود ۷۵۰پ‌م تا ۱۰۰م متفاوت است. در این میان، کهن‌ترین بخش همان عهد عتیق است که تاریخ ۳۹ کتاب آن به قبل از میلاد می‌رسد. در حالی‌که همۀ ۲۷ کتاب عهد جدید (انجیل) در فاصلۀ ۴۰ تا ۱۲۵م نوشته شده‌اند. چهارده کتاب آپوکریف (اسفار مجعوله) نیز که در ترجمۀ هفتادگانۀ (میانۀ قرن ۳پ‌م) کتاب عهد عتیق آمده‌اند، تاریخ نگارششان به ۳۹۰پ‌م تا ۷۵م می‌رسد. از تلمود نیز دو متن بازمانده است. تلمود فلسطینی که در حدود ۴۰۸م فراهم آمد؛ و تلمود بابلی که در ۵۰۰م تدوین یافت. اصولاً از قرون ۲ تا ۶م به دورۀ تلمودی مشهور است که در آن تلمود تدوین و تفسیر شد. تلمود، که پس از تورات مهم‌ترین کتاب دینی یهود است، مجموعۀ سنت‌های ربّانی است که قوانین موسی را شرح و تفسیر می‌کند. این اثر مشتمل بر چهار بخش است ۱) میشنا (مجموعه‌ای از احکام و تعالیم ربیون یهود به عبری)؛ ۲) گمارا (تفسیر و شرح میشنا به زبان آرامی)؛ ۳) هلاخا (مجموعه‌ای از احکام و شعار) و ۴) هگادا (شامل معارف کهن یهود، امثال و افسانه‌ها).

قرون وسطا (قرن ۶ تا میانه قرن ۱۸). ادبیات عبری در این عصر، برخلاف دوران کهن، شاخه‌شاخه و ناهمگن شد و در مراکز جغرافیایی مختلف پدید آمد. افزون بر تحریر و تفاسیر مذهبی و روایات ربیّان، دستور زبان، فرهنگ‌نویسی، تفسیر، شعر، و فلسفه بالیدن گرفت. بعد از قرن ۶م، آثار گوناگونی در بابل تألیف شد و فعالیت‌های علمای یهود قرن‌ها در این شهر تداوم یافت. از آغاز قرن ۱۱م که مراکز علمی بابل تعطیل شد، فعالیت یهود به افریقای شمالی، ایتالیا، فرانسه، آلمان، و به‌ویژه اسپانیا انتقال یافت. آثار فلسفی و اشعار زیادی پدید آمد. در این حال، نهضتی عرفانی در یهودیت، مشهور به قبالا به‌وجود آمد و ادبیات عرفانی رونق گرفت. در کنار آن، قصه‌ها، داستان‌ها، و فابل‌هایی با هدف تعلیمی تألیف شد. ازجملۀ معروف‌‌ترین عالمان و نویسندگان یهود در قرون وسطا عبارت‌اند از سعید فَیومی (قرن ۱۰م) فیلسوف و ادیب؛ ابن جبرون (قرن ۱۱م) شاعر و فیلسوف؛ ابراهیم ابن عزرا و موسی بن میمون (هر دو قرن ۱۲م)؛ و یوسف کارو، معروف به استاد (۱۴۸۸ـ۱۵۷۵). یهودیان از قرن ۱۴م و در‌پی جنگ‌های صلیبی نیز ادبیات دینی خود را حفظ کردند تا سرانجام دورۀ نوین ادبیات عبری، بیشتر با تکیه بر ادبیات غیردینی، آغاز شد.

عصر جدید. این عصر که از میانۀ قرن ۱۸ آغاز شد، شاهد رنسانس ادبیات عبری بود. شخصیت مشهور این دوره، موزس (موسا) مندلسون (۱۷۲۹ـ۱۷۸۶)، از پیشگامان خردگرایی و نهضت مشهور به روشنفکری بود. سرانجام با نهضت نژادگرای صهیونیسم، اشغال فلسطین در ۱۹۴۸، و اقامت یهودیان در آن، زبان و ادبیات عبری جانی تازه گرفت. شعر جدید عبری با موسی خییم لوتساتو (۱۷۰۷ـ۱۷۴۷)، شاعر ایتالیایی، به عرضۀ تصویر جدیدی از زندگی و طبیعت پرداخت. نفتالی وسلی (۱۷۲۵ـ۱۸۰۵) وزن هجایی را وارد شعر عبری کرد و خایم ناخمان بیالیک (۱۸۷۳ـ۱۹۳۴) شاعر ملی شناخته شد. آثار داستانی جدید عبری نیز با رمان‌های آبراهام ماپو (۱۸۰۸ـ۱۸۶۷) آغاز می‌گردد. برخی دیگر از رمان‌نویسان و نویسندگان داستان‌های کوتاه عبارت‌اند از پِرِز اسمولنسکین (۱۸۴۲ـ۱۸۸۵)، داوود فریشمن (۱۸۶۰ـ۱۹۲۲) و شموئیل یوزف آگنان (۱۸۸۸ـ۱۹۷۰)، که با نلی زاکْس (۱۸۹۱ـ۱۹۷۰) سوئدی مشترکاً برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات ۱۹۶۶ شدند. آگنان از بزرگ‌ترین نویسندگان جدید عبری رمان و داستان کوتاه است. آثار مهمش عبارت‌اند از مهمان شب (۱۹۳۸)، پریروز (۱۹۴۵) و مجموعۀ آثارش روزهای خوف (۱۹۳۸).

 

---