امیرعلی شیر نوایی

امیرعلی‌شیر نوایی (هرات ۸۴۴ ـ۹۰۶ق)

امیرعلی شیر نوایی
زادروز	هرات ۸۴۴ق
درگذشت	۹۰۶ق
ملیت	ایرانی
نام‌های دیگر	علی شیر نوایی
شغل و تخصص اصلی	ادیب
شغل و تخصص های دیگر	تاریخ نگار، دولتمرد و شاعر
سبک	ترکیبی از سبک خراسانی، عراقی و مولفه های مکتب هرات
آثار	خمسه المتحیرین
گروه مقاله	ادبیات فارسی
جوایز و افتخارات	بنیادگذار شعر ترکی جغتایی

(یا: علی‌شیر نوایی؛ متخلص به نوایی وفانی) ادیب، تاریخ‌نگار، دولتمرد و شاعر ایرانی. از ترکان جغتایی بود. علی‌شیر برادر شیری و هم‌مکتب حسین بایقرا و مورد توجه ابوالقاسم بابر بود. همراه بابر از هرات به توس رفت و در مشهد و توس به خواندن علوم روزگار خود پرداخت در عروض شاگرد یحیی سیبک و درویش منصور سبزواری بود. علم قرائت را نزد علی جامی آموخت. در سمرقند مدتی در مدرسۀ خواجه فضل‌الله ابولیثی به تکمیل دانش پرداخت. در ۸۷۳ق که میرزا حسین بایقرا در هرات مستقر شد، علی‌شیر به دربار وی رفت و جایگاهی والا یافت. مالیات‌های غیر قانونی را برانداخت و پیشه‌وران و روستاییان را از پرداخت مالیات معاف کرد. در ۸۷۶ق سلطان حسین او را به منصب امارت دیوان اعلی، مهر‌زدن بر احکام و مناشیر سلطنتی و سپس به وزارت رساند و او را به لقب مقرّب‌الخاقان و مقرّب حضرت سلطانی مفتخر ساخت. در ۸۹۲ق به حکومت استراباد رسید، اما پس از یک سال از مشاغل دولتی کناره گرفت و به هرات رفت و به کسب دانش و مطالعات ادبی و تألیف کتب و نظم اشعار و تربیت ارباب فضل و کمال پرداخت. همچنان تا پایان عمر بر سلطان حسین نفوذ تمام داشت، چنان‌که بایقرا براثر رأی و تدبیر او توانست بر تمامی نقاط خراسان، ماوراء‌النهر و فارس تسلّط یابد. پیکر او در عیدگاه هرات در گوشۀ مدرسۀ علی‌شیر در سرپل انجیل به‌خاک سپرده شده است. با شاعران و اهل هنر و ادب معاشرت داشت و در تربیت آنان می‌کوشید. محضرش انجمن شاعران و هنرمندان علم و ادب بود و هرات آن روزگار را به یکی از بزرگ‌ترین مراکز علم و ادب و هنر در تاریخ ایران تبدیل ساخته بود. علی‌شیر در فن تذهیب و تصویر و در فنون و صنایع ظریفه و موسیقی استادی هنرمند بود. به هدایت عبدالرحمان جامی در طریقت نقشبندیه درآمد. علی‌شیر کتاب خمسة‌المتحیرین خود را به‌یاد و درگذشت‌ جامی تألیف کرد. بیشتر اهل فضل و حتی صنعت‌کاران نامی هرات آثار خود را به نام او می‌‌آراستند، مانند مواهب علیّه اثر حسین کاشفی و منتصرالابصارِ قاضی سنجانی. علی‌شیر در ایجاد آثار عام‌المنفعه، مانند مدرسه، کتابخانه، پل، خانقاه، مسجد، بناهای مقابر و مزارات، بیمارستان، کاروان‌سرا، گرمابه، آب‌انبار، بسیار کوشید و برخی از آن‌ها هنوز در ایران برجای است. در شعر ترکی مقامی بلند دارد، چنان‌که وی را بنیادگذار واقعی شعر ترکی جغتایی دانسته‌‌اند. بیشتر غزل‌های حافظ را استقبال کرده و از جامی، امیرخسرو دهلوی و سعدی نیز پیروی کرده است. سبک او ترکیبی است از سبک خراسانی، عراقی و مؤلفه‌های مکتب هرات. از آثارش: چهار دیوان ترکی به نام‌های غرایب‌الصغر، نوادرالشباب، بدایع‌الوسط و فواید‌الکبر؛ دیوان فارسی (تهران، ۱۳۴۲ش)؛ خمسه به نام‌های حیات‌الابرار، فرهاد و شیرین، لیلی و مجنون، سبعۀ سیاره و سدّ اسکندری؛ مجالس‌النفائس به ترکی در شرح حال شاعران روزگار خود؛ که دو ترجمۀ فارسی از آن صورت گرفته است (تهران، ۱۳۲۳ش)؛ محاکمة‌اللغتین در مقایسۀ زبان ترکی و فارسی (تهران، ۱۳۲۷ش)؛ تاریخ ملوک عجم در ترجمۀ تاریخ بیضاوی؛ تاریخ‌ انبیا و حکما به ترکی؛ میزان‌الاوزان در علم عروض به ترکی (تاشکند ۱۹۴۹)؛ مثنوی کوچک سراج‌المسلمین در فقه حنفی؛ محبوب‌القلوب در اخلاق، نظم‌الجواهر در ترجمۀ منظوم نثراللآلی منسوب به حضرت علی (ع)؛ ترجمۀ منظوم و فارسی حدیث‌الاربعین را به نظم ترکی درآورد؛ لسان‌الطیر در ترجمۀ ترکی منطق‌الطیر عطار.