عمان (کشور)
عُمان (کشور)
موقعیت. کشور سلطنتی عمان در آسیای جنوب غربی و شرق شبه‌جزیرۀ عربستان جای دارد. این کشور از شمال به خلیج عمان، از شرق و جنوب به دریای عرب (اقیانوس هند)، و از غرب به کشور‌های یمن، عربستان سعودی، و امارات متحدۀ عربی محدود است. مساحت آن 309,500 کیلومتر مربع و شهر مسقط[۱] پایتخت آن است.
سیمای طبیعی. سرزمین عمان از سه ناحیۀ متمایز شمالی، مرکزی، و جنوبی تشکیل شده است. ناحیۀ شمالی آن را کوه‌های جبل اخضر فراگرفته است و بلندترین نقطۀ این کشور، کوه شام، با ارتفاع 3,035 متر، در همین منطقه جا دارد. جلگۀ ساحلی این منطقه، که به خلیج عمان منتهی می‌شود، حاصل‌خیزترین ناحیۀ کشور است و بیشترین شهرها و آبادی‌های عمان در آن قرار دارند. ناحیۀ مرکزی، که در دنبالۀ شرقی صحرای ربع‌الخالی شبه‌جزیرۀ عربستان قرار دارد، دشت خشک و بی‌حاصلی است که شمال آن با خشک‌رود یا وادی‌های متعددی قطع می‌شود که از کوه‌های ناحیۀ شمالی سرازیر می‌شوند و راه مسقط به سلاله از میان آن می‌گذرد. شنزار وحیبَه یا رَملات اَلوحیبَه در شمال و بیابان الحراسیس در جنوب آن جا دارند. ناحیۀ جنوبی یا کوهستان ظفار در دنبالۀ شرقی ارتفاعات حضرموت واقع است و دماغۀ ضربت علی واقع در مرز یمن، جنوبی‌ترین نقطۀ کشور را تشکیل می‌دهد و کوه‌های جبل‌القرا و جبل‌القمر ارتفاعات ساحلی آن را پدید آورده‌اند. بخش کوچکی از کشور عمان در انتهای شمالی شبه‌جزیرۀ مُسَندَم[۲] واقع است و امیرنشین فجیره[۳] در امارات متحدۀ عربی آن را از سرزمین اصلی جدا می‌کند. به‌جز این بخش، که از جزیرک‌ها، خورها، بریدگی‌ها، و خلیجک‌های بسیاری تشکیل شده، کرانه‌های این کشور در ساحل خلیج عمان تقریباً عاری از بریدگی است و برعکس، کرانه‌های دریای عرب، که از رأس‌الحَدّ شروع شده و تا دماغۀ ضربت علی ادامه دارد، دارای خلیجک‌ها و جزایر چندی است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از خلیجک‌های مَصیرَه، صوقره، و خوریا موریا[۴]. جزایر مصیره با درازای 71 کیلومتر و حلّانیات (یا خوریا موریا)، که مجموعه‌ای از پنج جزیرۀ کوچک و بخشی از خاک کشور عمان است، در آب‌های ساحلی آن جا دارند. عمان سرزمینی خشک است و رودخانۀ دایمی ندارد و شبکۀ آبی آن به خشک‌رود یا وادی‌های چندی چون وادی‌العَین، وادی‌الاَسوَد، وادی‌الحَلفو، وادی‌الاندم، وادی‌العاتینه، و وادی‌الشیهان منحصر می‌شود. افزون بر شهر مسقط (پایتخت)، صُحار، نِزوی، صور، و سَلالَه، از دیگر شهرهای مهم عمان هستند. اقلیم کشور مذکور صحرایی و خشک است و ماه‌های فروردین تا مهر بسیار گرم و شرجی است و دمای هوا گاه تا 47 درجۀ سانتی‌گراد بالا می‌رود. کوهستان ظُفار، در جنوب، از خرداد تا شهریور به‌سبب بارندگی‌های مونسونی[۵] سَبُک، از لطافت و خنکی بیشتری برخوردار است و هوای آن از دیگر نواحی تحمل‌پذیرتر است. نواحی مرکزی و کویری آن بارندگی ندارد و گاه درپی بارندگی‌های شدید و غیر عادی، سیلاب‌های سنگین در خشک‌رودهای آن جاری می‌شود. میانگین دمای شهر مسقط در دی‌ماه 28 درجۀ سانتی‌گراد، در تیرماه 46 درجۀ سانتی‌گراد، و میانگین بارندگی سالانۀ آن 101 میلی‌متر است. در سلاله، واقع در منطقۀ ظفار، میانگین دما در دی‌ماه 29 درجۀ سانتی‌گراد، در تیرماه 32 درجۀ سانتی‌گراد، و میانگین بارندگی سالانۀ آن 98 میلی‌متر است.
اقتصاد. ذخایر نفت عمان در اقتصاد این کشور نقش حیاتی دارد و از دهۀ 1970 با درآمد‌های حاصل از نفت، تأسیسات صنعتی وسیعی در این کشور ایجاد شده است. کشاورزی با استفاده از آب چاه‌های عمیق صورت می‌گیرد و گندم و جو، یونجه، خرما، لیمو، نارگیل، موز، انواع سبزی، و صیفی‌جات، محصولات کشاورزی آن به‌شمار می‌روند. برنامۀ پنج‌سالۀ توسعه و عمران که برای سال‌های 2001 تا 2005 در نظر گرفته شده بود، تحّول محسوسی در شئون اقتصادی این کشور ایجاد کرد. الکتریسیتۀ تولیدشده در این کشور حدود 8میلیارد کیلووات ساعت است و مصرف سرانۀ آن به 2,828 کیلووات ساعت می‌رسد. منابع نفت کشور عمان که در 1964 کشف شده، نقش بسیار مهمی در پیشرفت اجتماعی و اقتصادی این کشور دارد و گاز طبیعی بعد از نفت در رتبۀ دوم اهمیت واقع است. سلطان‌نشین عمان از نظر منابع زیرزمینی، غنی است و کرومیت، مس، نقره، طلا، پلاتین، زغال، پنبۀ کوهی، منگز، ژیپس، سنگ آهک، و سنگ مرمر، دیگر منابع زیرزمینی آن را تشکیل می‌دهند.
حکومت و سیاست. نوع حکومت کشور عمان سلطنتی موروثی است و همۀ اختیارات با شخص سلطان است؛ هیئت دولت را نیز سلطان منصوب می‌کند و او را در امور گوناگون کشور یاری می‌دهد. به‌موجب قانون اساسی 1991، نهادی با نام مجلس شورا با 164 عضو تأسیس شده است که 83 عضو آن منتصب‌اند. این مجلس فقط نقش مشورتی دارد و وضع قوانین با شخص سلطان قابوس ابن سعید آل سعید است که زمام امور کشور را از سال 1970 در دست دارد.
مردم و تاریخ. جمعیت عمان به 2,694,094 نفر (2010) می‌رسد و تراکم نسبی آن 8.7 نفر در کیلومتر مربع است. رشد سالانۀ جمعیت این کشور 2.2 درصد است و 73.5 درصد از مردم این کشور را عرب‌های عمانی تشکیل می‌دهند. 86 درصد از آنان مسلمان‌اند و 71.5 درصد از جمعیت آن در شهرها به‌سر می‌برند و زبان رسمی آنان عربی است. شهر مسقط که در ساحل خلیج عمان جا دارد، در قرن 5پ‌م، از مراکز دادوستد کالا بود. نیاکان عمانی‌های امروزی طی دو موج مهاجرت، یکی از جنوب و از راه یمن و دیگری از نواحی شمالی شبه‌جزیرۀ عربستان به این سرزمین وارد شدند. در قرن 7م با اشاعۀ آیین اسلام، رهبری جماعات عمانی در دست زعمای مذهبی با نام امام قرار گرفت و بندر صُحار در قرن 9م از بندرها و مراکز مهم تجاری دنیای اسلام شد و عمان رفته‌رفته به قدرت مهم دریایی منطقه تبدیل گردید. این سرزمین در 1256م به‌تصّرف ایران درآمد و تا اوایل قرن 16 در همین وضعیت باقی ماند. پرتغالی‌ها در 1507 عمان را تصرف و غارت کردند. آنان نیروی دریایی و تأسیسات بندری آن را ویران کردند تا بر تنگۀ هرمز استیلا یابند. در 1650 عمان دوباره قدرت گرفت و با یاری عثمانی‌ها و ایرانی‌ها و انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از منطقه بیرون راند. به این ترتیب، بار دیگر به یک قدرت دریایی تبدیل شد و ناوگان و سوداگران خود را به کرانه‌های افریقا و جزایر زنگبار گسیل داشت و آن نواحی را از دست پرتغالی‌ها خارج کرد. در 1741 احمد بن سعید، بنیاد‌گذار خاندان سلطنتی آل سعید که امروز در عمان سلطنت می‌کنند، قدرت را در دست گرفت. جانشینان او برای رونق و ترقی عمان کوشیدند و با مرگ سلطان بن احمد (در 1855)، دوران افول عمان آغاز شد و زنگبار و نواحی ساحلی افریقا را از دست داد. این سرزمین در 1888 به تحت‌الحمایگی بریتانیا درآمد و به‌مرور کشوری منزوی شد. سلطان سعید بن تیمور که از 1932 تا 1970 بر عمان سلطنت می‌کرد، در کودتای بدون خون‌ریزی 1970 به رهبری پسرش قابوس بن سعید از سلطنت برکنار شد و نام کشور مسقط و عمان به عمان تغییر یافت. سلطان قابوس بن سعید در شیوۀ حکومت تغییراتی داد و در 1978 با کشف نفت در ظفار، دوران تحول و ترقی این کشور آغاز شد.