موسیقی مازندران
موسیقی مازندران
محدودۀ جغرافیایی موسیقی مازندران علاوه‌بر استان مازندران، برخی نواحی دیگر را که از نظر تقسیمات کشوری در استان‌های سمنان، گلستان و تهران قرار دارند را نیز دربر‌می‌گیرد. به‌این‌ترتیب، بخش عمده‌ای از ساکنان دوسوی البرز از موسیقی مازندرانی بهره می‌جویند. این پهنۀ جغرافیایی از نظر قومی نیز بسیار متنوع است. لایه‌هایی از موسیقی ترکمنی و خراسانی در شرق مازندران و مصداق‌هایی از موسیقی گیلان در غرب مازندران موجود است. اقوام مهاجر نیز بر موسیقی مناطقی از مازندران تأثیر گذاشته و از آن تأثیر گرفته‌اند. موسیقی مازندران را می‌توان در یک تقسیم‌بندی کلی به سه بخش موسیقی مازندران مرکزی، موسیقی مازندران شرقی و موسیقی مازندران غربی تقسیم کرد. موسیقی علی‌آباد کَتول از نظر فرهنگی در قلمرو موسیقی مازندران محسوب می‌شود، اما با توجه‌به تقسیمات جدید کشوری در قلمرو استان گلستان قرار می‌گیرد. موسیقی گُداری نیز که سبکی متفاوت دارد و به مرکزیت قنبرآباد بهشهر قابل تفکیک است، روایتی متفاوت از موسیقی مازندران شرقی به‌شمار می‌آید.
موسیقی شرق مازندران. این موسیقی از میاندورود ساری تا کوهپایه‌های تبری‌زبان گرگان جریان دارد. موسیقی این منطقه علاوه‌بر نزدیکی با موسیقی مناطق مرکزی مازندران با موسیقی‌های کتولی، ترکمنی و خراسانی نیز شباهت دارد. قوم گُدار که یکی از طوایف کولیان به‌حساب می‌آیند، در تکوین و تکامل این موسیقی نقش بسزایی داشته‌اند. موسیقی شرق مازندران بر گِرد چند مقام اصلی شکل گرفته که رایج‌ترین آن مقام هرایی یا مجموعۀ چند مقام است که با عنوان هرایی متشکل شده‌اند. این منظومۀ مهم با دو سبک یا شیوۀ اصلی یعنی هرایی کتولی و هرایی قنبرآبادی اجرا می‌شود. هرایی دارای شاخه‌های متعدد است که ریز‌مقام‌های چندی از آن منشعب شده است. گُدارها که در زمرۀ کولیان‌اند نقش تعیین‌کننده‌ای در موسیقی شرق مازندران داشته‌اند. روایت‌های گُداری از موسیقی شرق مازندران، مقام‌های متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها هرایی (با شاخه‌های گل، بلبل، چاربند عاشق)، طبیب و عباس مسکین است. به‌جز آنچه ذکر شد، مقام‌های امیری، حقانی و نجما نیز، اگرچه به موسیقی مازندران مرکزی تعلق دارند، در مازندران شرقی کم‌و‌بیش اجرا می‌شوند. از‌جمله آهنگ‌های دیگر این منطقه عبارت‌اند از لاره، توتون‌جاری، نیرّه‌جان، نرگس‌‌بانو و عُمی دِتِرجان. از سازهای متداول در شرق مازندران، دوتار، کمانچه، سرنا، دهل، دست دایره و در حد محدودی نیز (لَلـه) درخور ذکرند.
موسیقی مازندران مرکزی. موسیقی مناطق گسترده‌ای از کوهستان‌های مازندران، از هزار جریب تا دماوند و جلگه‌های میان ساری تا چالوس، بر پایۀ اصیل‌ترین و کهن‌ترین نغمه‌های چوپانی مازندران شکل‌گرفته است. این موسیقی در مناطق کوهستانی حوزۀ یادشده به‌سبب صعب‌العبور‌بودن این مناطق، اصالت و قدمت بیشتری دارد. محور اصلی موسیقی منطقۀ مرکزی مازندران، پنج مقام آوازی تبری بلند، تبری کوتاه، کتولی بلند، کتولی کوتاه (کِل حال) و میون کتولی است. قطعات سازی چوپانی نیز محور مهم دیگری در موسیقی مازندران مرکزی محسوب می‌شود. موسیقی مذهبی، به‌ویژه موسیقی تعزیه، تغییرات بسیاری در موسیقی این منطقه ایجاد کرده است. موسیقی برخی اقوام مهاجر مانند دزی‌ها و رنگریزها نیز به‌تدریج در موسیقی این منطقه استحاله یافته و پاره‌ای از موسیقی مازندران مرکزی شده است. سازهای متداول در موسیقی این منطقه عبارت‌اند از سرنا، دِسَرکوتن (نِقاره)، لَلـه وا (نی چوپانی) و در دورۀ نزدیک به معاصر کمانچه.
موسیقی غرب مازندران. مناطق غربی مازندران به‌سبب همسایگی با مناطق شرقی گیلان، محل برخورد دو فرهنگ است. موسیقی این منطقه ترکیبی از خصوصیات موسیقی شرق گیلان و مناطق مرکزی مازندران است. این درهم‌آمیختگی فرهنگی به‌جز موسیقی، در دیگر آداب و رسوم و حتی زبان این مناطق مشاهده می‌شود. در غرب مازندران از یک‌سو بسیاری از مقام‌ها و آوازهای مناطق مرکزی مازندران چون امیری و طالبا با دگرگونی‌های بسیار اجرا می‌شوند و از سوی دیگر منظومه‌های گیلی چون عزیز و نگار، سَفوری، کاکویی به‌چشم می‌خورند. در بخش‌هایی از موسیقی که با سرنا و دهل یا با لَلـه (نی چوپانی) اجرا می‌شوند نیز این آمیختگی وجود دارد. طوایفی از کردهای افشار، لک‌ها و نیز گُدارها که در غرب مازندران از دیرباز زندگی می‌کنند، تأثیر چندانی بر موسیقی این منطقه نداشته‌اند. از سازهای متداول در مناطق غرب مازندران، سرنا، دهل و نی (لَلـه) درخور ذکرند.