ناصرالدین شاه قاجار
ناصرالدین‌شاه قاجار (۱۲۴۷ـ۱۳۱۳ق)
| ناصرالدین شاه قاجار | |
|---|---|
| زادروز |
۱۲۴۷ق |
| درگذشت | ۱۳۱۳ق |
| ملیت | ایرانی |
| شغل و تخصص اصلی | فرمانروا |
| گروه مقاله | تاریخ ایران |
| خویشاوندان سرشناس | محمدشاه و مهدعلیا (پدر و مادر) |
چهارمین پادشاه از سلسله قاجاریه (حک: ۱۲۶۴ـ۱۳۱۳ق) فرزند محمدشاه و مهدعلیا. پس از مرگ پدر در ۱۲۶۴ق عازم تهران شد و در قصر گلستان تاج‌گذاری کرد و صدارت را به امیرکبیر سپرد. طول دوران سلطنت او قریب ۵۰ سال بود و بیشتر از سایر شاهان قاجار سلطنت کرد. او همسران متعدد داشت و صاحب ۲۷ دختر و پسر بود. از همسرانش امینه اقدس و انیس‌الدوله بیش از همه مقرب و معتبر بودند. از میان پسرانش، مظفرالدین‌شاه، ظل‌السلطان و کامران‌میرزا شهرت بیشتری دارند و معاریف دختران او عبارت‌اند از فخرالدوله، فروغ‌الدوله، ضیاء‌السلطنه، افتخارالسلطنه، تاج‌السلطنه، اخترالدوله و عصمت‌الدوله. ناصرالدین‌شاه در طول سلطنت خود یک‌بار به زیارت عتبات عالیات و سه بار به اروپا رفت. از این مسافرت‌ها، گزارش‌هایی که یا خود تقریر کرده و یا دیگران نوشته‌اند، به‌جای مانده است. ناصرالدین‌شاه طبع شعر و نقاشی داشت و قدری زبان فرانسه می‌دانست. دوره کوتاه صدارت امیرکبیر (۱۲۶۴ـ۱۲۶۸) با مخالفت‌ها و توطئه‌های آشکار و نهان بعضی شاهزادگان و اعیان و به‌ویژه مهدعلیا مادر شاه به‌سر آمد و به عزل و اعدام او منتهی شد و صدارت به میرزا آقاخان نوری از مخالفان سرشناس امیرکبیر رسید. یکی از خدمات بزرگ امیرکبیر، تأسیس مدرسه دارالفنون است که از حمایت‌های شاه برخوردار بود. این مدرسه چند روزی بعد از عزل امیرکبیر افتتاح شد. آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه با حوادث مختلفی همراه بود نظیر شورش حسن‌خان سالار در خراسان و شورش‌های بابیان مازندران و زنجان و فارس. جنگ‌های هرات (۱۲۷۲ـ۱۲۷۳ق) و دخالت دولت انگلیس به‌نفع دوست‌محمد‌خان پادشاه کابل و قندهار و تصرف بخش‌هایی از خاک ایران در بوشهر و خوزستان و انعقاد قرارداد پاریس (۱۲۷۳ق/۱۸۵۷م) سبب جدایی قطعی هرات از ایران و تشکیل کشور افغانستان گردید. دوره ناصرالدین‌شاه، عصر پیدایش نخستین گرایشات قانون‌خواهی و دوره انتشار عقاید سیاسی و اجتماعی جدید در ایران است. میرزا حسین‌خان سپهسالار که در ۱۲۸۸ق به صدارت رسید، خود از طرفداران حکومت قانون بود. نخستین روشنفکران ایران و نویسندگان کتاب‌ها و رسالات انتقادی و سیاسی و اجتماعی در این دوره هویدا شدند. فتحعلی آخوندزاده و میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، آثار خود را در این دوره تألیف و منتشر کردند و طرفدارانی به‌دست آوردند. بعضی مؤسسات تمدنی جدید نظیر تلگراف و خط آهن و بانک در زمان ناصرالدین‌شاه پدیدار شدند و در کنار آن‌ها نفوذ سرمایه‌داری خارجی در ایران قوت گرفت. قزاقخانه ایران در جریان سفر دوم ناصرالدین‌شاه به اروپا و با استعانت از دولت روسیه تشکیل شد و سریعاً به یکی از سازمان‌های نظامی روسیه در ایران تبدیل گردید. در این دوره امتیازاتی به دولت‌ها و اتباع کشورهای روسیه و انگلیس داده شد. یکی از این امتیازات واگذاری خرید و فروش انحصاری توتون و تنباکو به کمپانی انگلیسی رژی بود که سرانجام در ۱۳۰۹ق براثر مخالفت روحانیت و شورش مردم لغو شد. نخستین استقراض خارجی دولت ایران که منشاء بسیاری از مشکلات دولت و مردم ایران گردید، پس از این حادثه و برای پرداخت خسارات ناشی از لغو همین قرارداد صورت گرفت. شهر تهران در این دوره تغییرات بسیار به‌خود دید و از هر طرف گسترش یافت و با احداث دیواری جدید که صدها متر از محل قدیم آن فاصله داشت، بر مساحت شهر افزوده شد. در این دوره ساختمان‌ها و خیابان‌های جدیدی در تهران و شمیران احداث گردید که بعضی از آن‌ها هنوز پابرجا هستند نظیر شمس‌العماره، صاحبقرانیه، عشرت‌آباد، سلطنت‌آباد، مسجد سپهسالار، ساختمان بهارستان، میدان توپخانه، ساختمان تلگراف‌خانه، عمارات دوشان‌تپه، قصر فیروزه، قصر یاقوت و شهرستانک. باغ شاه تهران و باغ طغرلیه شهر ری نیز از ساخته‌های این دوره است. در زمان ناصرالدین‌شاه نهر بزرگی از رودخانه کرج جدا کرده و آن را از سمت شمال شرق به شهر آوردند و به این ترتیب بخشی از آب مصرفی مردم شهر فراهم آمد. در دوره ناصرالدین‌شاه، بعضی از اصلاح‌طلبان درصدد احیاء اتحاد اسلامی برآمدند و در این راه کوشیدند. سید جمال‌الدین اسدآبادی که از طرفداران این فکر بود، دو بار به دعوت شاه به ایران آمد (۱۳۰۴ و ۱۳۰۸ق) و با انتشار افکار اصلاح‌طلبانه خود، هر دو بار اسباب نگرانی شاه را فراهم آورد. یکی از طرفداران جدی و پابرجای او، به‌نام میرزا رضا کرمانی که از تعدیات کامران‌میرزا نایب‌السلطنه به‌جان آمده بود، برای رفع ظلم و استقرار عدل تصمیم به قتل شاه گرفت و سرانجام او را به‌هنگام زیارت حرم شاه عبدالعظیم به‌قتل رسانید و به سلطنت طولانی او خاتمه داد.