هپتالیان، پادشاهی
هِپْتالیان، پادشاهی
(یا: هون‌ها؛ خیداریت؛ هیاطله؛ هون سفید؛ هِفتالیان) از اقوام صحراگرد آسیای میانه که در ۴۲۵م تُخارستان و بَلخ و مَرو را تسخیر کرده و امپراتوری پهناوری در شرق فلات ایران تشکیل دادند. سرزمین‌های امروزی افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، و خراسان در قلمرو پادشاهی هپتالی بود. در اَوِستا نام هِپتالیان به‌صورت خی اُ نَ یا خیون ضبط شده است. نام هپتالیان را هون سفید یا خیداریت نیز گزارش کرده‌اند. سال‌های ۴۶۰ تا ۵۳۰م اوج قدرت هپتالیان بود. هپتالیان خود را بازماندگان و میراث‌دار پادشاهی کوشانی می‌دانستند و برای احیای آن سلسله، که اردشیر بابکان (۲۲۴ـ۲۴۱م) یا شاپور اول (۲۴۱ـ۲۷۲م) برچیده بود، با شاهنشاهی ساسانی به نبرد برخاستند. شاپور دوم ساسانی توانست هپتالیان را شکست دهد. پس از آن بهرام پنجم (۴۲۱ـ۴۳۹م) یا بهرام گور بر اِفتالیو شاه هپتالیان پیروز شد. در ۴۶۵م خوشنواز یا آخ‌شون‌وار پادشاه هپتالیان بر پیروز اول ساسانی (۴۲۱ـ۴۳۹م) غلبه یافت و ساسانیان خراسان را از دست دادند. پیروز توانست با پرداخت فدیه آزاد شود. پیروز سد سِکَندَر را در نزدیکی دشت گرگان ساخت تا مانع حملات هون‌ها شود. دومین جنگ فیروز با هِپتالیان در ۴۸۴م با شکست سنگین سپاهیان ساسانی و کشته‌شدن پیروز و اسارت دخترش فیروزدخت و پسرش قُباد اول پایان یافت و سیستان هم به قلمرو هپتالیان افزوده شد. بلاش جانشین پیروز با آخ‌شون وار مصالحه کرد، اما چون به تخت سلطنت ساسانی نظر داشت از آزادی فرزندان پیروز درگذشت و پیروزدخت به عقد آخ‌شون وار درآمد. در ۴۸۸م قُباد اول با یاری و مساعدت سپاه هِپتالیان بر تخت سلطنت ایران نشست و بلاش گریخت. دیری نگذشت که قباد به دلیل حمایت از فرقۀ مزدکی از سلطنت خلع شد و به‌زندان افتاد؛ اما موفق شد از زندان بگریزد و به نزد هِپتالیان بازگردد. آخ‌شون وار این بار قباد را به دامادی خود پذیرفت. همسر قباد، دختر خواهرش پیروزدخت بود. در ۴۹۹م قباد با یاری دوبارۀ هِپتالیان به ایران آمد و جاماسپ را از سریر پادشاهی ساسانی به‌زیر کشید. خسرو انوشیروان (۵۳۱ـ۵۷۹م) پس از برطرف‌کردن تهدید روم در غرب، با موکان خان، خاقان ترک متحد شد و در ۵۵۷م به هِپتالیان حمله برد؛ از پی این حمله، امپراتوری هِپتالیان فرو پاشید و قلمرو آن میان ترکان و ایرانیان تقسیم شد. ماوراءالنهر و افغانستان شرقی به ترکان رسید و افغانستان غربی و خراسان سهم ایرانیان شد. شاید گچبری‌های بندیان درگز صحنه‌هایی از پیروزی سپاه انوشیروان بر هِپتالیان را نشان می‌دهد.