پان ترکیسم
پانْ‌ترکیسم
جنبش سیاسی اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ با هدف وحدت سیاسی همۀ اقوام ترک‌زبان، از چین تا بالکان. این جنبش نخست از میان ترکان کریمه و ولگا آغاز شد و بدواً درصدد متحدساختن ترک‌های امپراتوری عثمانی و امپراتوری روسیه، علیه سلطۀ روزافزون روسیۀ تزاری بود. در ۱۸۳۳ اسماعیل گاسپرینسکی، از ترکان کریمه، با تأسیس روزنامۀ ترکی ترجمان در کریمۀ تزاری، «وحدت زبان، اندیشه و عمل» همۀ مردمان ترک‌زبان در امپراتوری‌های عثمانی و روسیه را اعلام کرد. در ۱۹۱۱ یوسف آکتشورا اوغلو روزنامه‌ای مشابه، به‌نام «تورک یوردو» (سرزمین ترک) در قسطنطنیه بنیاد گذاشت. در همین ایام ضیا گوکالپ و خالد ادیب آدی‌وار به تجلیل از گذشتۀ افسانه‌ای و آیندۀ نژاد ترک همت گماشتند. نماد جنبش ماده‌گرگ خاکستری است، که مام نژاد ترک شمرده می‌شود و مورد پرستش ترک‌ها قبل از گرویدن به اسلام بود. دولت عثمانی در جنگ جهانی اول رسماً به تبلیغ پان‌ترکیسم پرداخت. در دهۀ ۱۹۲۰ مصطفی کمال (آتاتورک) کوشید به‌جای پان‌ترکیسم، ناسیونالیسم در داخل مرزهای ترکیه را ترویج کند. در جنگ جهانی دوم، در برابر استالین که منادی احیای پان‌اسلاویسم بود، بار دیگر جنبش پان‌ترکیسم، هرچند نه با قوت و شدت پیشین، در میان گروه‌هایی از ترکان جان تازه‌ای گرفت.