چشم زخم
چشم‌زخم
(در تداول عامه: چِش‌زخم؛ چِش‌زَخ) آزار و صدمه‌رسیدن از نظرِ بدِ کسی بر جان و مال دیگری. در این باور، چشم‌زخم بیشتر کار دشمنان و حسودان است، اما نگاهی تحسینگر نیز ممکن است به شخص تحسین‌شده صدمه‌ای برساند. اگر نگاه حسود و دشمن به‌کار باشد، اصطلاحاتی چون «چشمِ شور» و «چشمِ بد» به‌کار می‌برند و با گفتن «بر چشمِ بد لعنت»»، یا «چشمِ بد دور»»، یا «چِشمِت کَفِ پام»» آن نگاه را از خود می‌گردانند، اما اگر نگاه تحسینگری به‌کار باشد، از آن به «چشم زدن»، یا «چشم رساندن» تعبیر می‌کنند. گزندِ چشم‌زخم بیشتر بر کودکان آسیب می‌رساند. در فرهنگ عامه، برای دفع چشم‌زخم از کودکان، از بستن آیاتی از قرآن، چون چِل‌بسم‌الله و «و اِن یکاد» و جز این‌ها استفاده می‌کنند. برای دفع چشم‌زخم، جز بر زبان راندن جملات اورادگونه، آداب و اعمالی، همچون اسفند دودکردن، زاج سوزاندن، نظرقربانی، و توسل به طلسم و عزائم متداول است. آدابی چون پشتِ سر مسافر آب‌ریختن، و تخم‌مرغ‌شکستن نیز برای دفع چشم‌زخم به‌کار می‌رود. در نزد اعراب جاهلی، طایفۀ بنی اسد به «چشمِ بد» آوازه داشتند. چنین پیداست که پیامبر اسلام (ص) این باور را نفی نمی‌کرده است؛ برخی مفسران، آیۀ ۵۱ سورۀ قلم را اشارتی به چشم‌زخم آورده‌اند. احادیث و روایات فراوانی در تأثیر و دفع چشم‌زخم نقل شده است. مهم‌ترین بحث‌ها را در نفی باور به چشم‌زخم متکلمان معتزلی، چون ابوعلی جبایی و ابوالقاسم بلخی مطرح کرده‌اند. دفع چشم‌زخم در آداب و رسوم دیگر ملت‌ها نیز شیوه‌هایی دارد، مثلاً در فرهنگ‌های مدیترانه‌ای، دست مشت‌شده با دو انگشتِ بازِ اشاره را دافع چشم‌زخم می‌دانند.