کاخ گلستان
| کاخ گلستان | |
|---|---|
| نام فارسی | کاخ گلستان |
| کشور | ایران |
| استان | تهران |
| کاربری | کاخ |
| زمان ساخت | بنیان اولیه در دورۀ صفوی |
کاخ گلستان
باغ گلستان و مجموعۀ عمارات سلطنتی آن، که در طول زمان شکل گرفته، و احداث شده است. بنیان اولیۀ این مجموعه به دورۀ صفوی بازمی‌گردد. در دورۀ شاه طهماسب اول صفوی، تهران وسعت چندانی نداشت، و این پادشاه بارویی با ۱۱۴ برج بر گرد آن احداث کرد. سپس شاه‌عباس اول در قسمتی از آن، چهارباغ و چنارستانی ساخت که نطفه‌های اولیۀ باغ گلستان و ارگ تهران شد. بعدها شاه‌سلیمان صفوی کاخی در باغ احداث کرد. در دورۀ کریم‌خان، در این مجموعه ساخت‌وسازهایی شد و حصار و خندقی بر گرد ارگ بنا گردید. در دورۀ قاجار، ارگ تهران مرکز حکومت ایران شد؛ باغ گلستان در چند مرحله توسعه یافت، و عمارات متعددی در آن احداث شد. در دورۀ پهلوی، مجموعۀ عمارات سلطنتی کاخ گلستان اهمیت خود را حفظ کرد، اما تخریب‌ها و تغییرات بسیاری نیز صورت گرفت که به ازبین‌رفتن بعضی از ساختمان‌ها، باغچه‌بندی‌ها، استخرها، و آب‌نماها منجر گردید.
عمارت تخت مرمر. قدمت این عمارت از سایر عمارات مجموعۀ کاخ گلستان بیشتر است و آن را از آخرین پادشاهان صفوی یا از کریم‌خان زند دانسته‌اند. در منابع تاریخی، از این بنا با نام دیوان‌خانه و دارالحکومه یاد شده است. در دورۀ قاجار، در زمان آقا محمدخان و فتحعلی‌شاه و ناصرالدین‌شاه، تغییرات بسیاری در بنا و تزیینات آن دادند. بنا از ایوانی ستون‌دار و رفیع در میانه، و اتاق‌ها و کفش‌کن‌هایی در دو سوی آن تشکیل شده است. حدود ۱۲۲۰ق، به‌فرمان فتحعلی‌شاه، تختی از سنگ مرمر ساختند و در ایوان این بنا نصب کردند.
خلوت‌خانۀ کریم‌خانی. از آثار دورۀ زندیه، که مَفصل بین سه بخش مجموعۀ کاخ گلستان، اندرونی، دیوان‌خانه، و باغ گلستان بوده است. در دورۀ پهلوی، قسمت‌های بسیاری، ازجمله حیاط کوچک میانۀ آن تخریب شد، و امروزه بخش کوچکی از آن باقی است. این بخش، ایوانی ستون‌دار است که تمام سطوح داخلی و خارجی آن پوشیده از کاشی است. حوضی به‌شکل هشت در میانۀ این فضا قرار دارد.
عمارت موزه. پس از مسافرت ناصرالدین‌شاه قاجار از اروپا (۱۲۹۴ق/۱۲۵۱ش)، برجای عمارات قدیمی‌تری در ضلع شمالی باغ گلستان احداث شد، و معمار آن حاج ابوالحسن معمار نوایی بود. در دورۀ پهلوی، تغییرات زیادی در این عمارت دادند. تالار موزه، تالار آینه، و سرسرای ورودی، سه بخش اصلی این عمارت است. بعدها تالار موزه، به‌سبب وجود تخت‌طاووس، و برگزاری مراسم سلام در آن، به «تالار سلام» نیز معروف شد. تمامی سطوح داخلی این تالار، ازجمله دیوارها، ستون‌ها، طاق‌ها و تویزه‌ها، پوشیده‌از تزیینات گچ‌بری، و در بعضی بخش‌ها با آینه‌کاری توأم‌اند. تالار آینه در طبقۀ فوقانی عمارت قرار دارد، و احداث ساختمان و اجرای تزیینات آن تا ۱۲۶۰ش ادامه داشته است. این تالار تزیینات زیبای آینه‌کاری بر دیوارها و سقف دارد، و با سه اُرسی زیبا به باغ گلستان روکرده است. سرسرای ورودی، پلکانی مرمرین را دربر می‌گیرد که راهِ رسیدن به دو فضای تالار موزه و تالار آینه است. بر دیوارها و سقف این فضا نیز تزیینات گچ‌بری بسیار زیبایی دیده می‌شود.
عمارت عاج. به‌دستور ناصرالدین‌شاه، حدود ۱۲۸۰ق در ضلع شمالیِ باغ گلستان و مجاور عمارت موزه، احداث شد، و حدود ۱۲۵۱ش تغییراتی در آن دادند. مهم‌ترین فضای این عمارت تالاری مستطیل‌شکل در طبقۀ فوقانی بناست. این تالار در دورۀ قاجار، محل نگهداری هدایای پادشاهان کشورهای خارجی بوده است. در دورۀ پهلوی، که مهمانی‌های رسمیِ دربار در این تالار برگزار می‌شد، در تزیینات و اثاث آن تغییرات بسیاری دادند. در طبقۀ تحتانی این عمارت حوض‌خانه‌ای قرار دارد که امروزه به نمایشگاه دایمی تابلوهای نقاشان اروپایی قرن ۱۹ اختصاص یافته است.
عمارت برلیان. به‌فرمان ناصرالدین‌شاه، حدود ۱۲۶۶ش، بر طبقۀ زیرین عمارتی قدیمی‌تر با نام بلور، بنا گردید. سپس در ۱۲۷۹ش، به‌فرمان مظفرالدین‌شاه، تاحدی مرمت، و بر تزیینات آن افزوده شد. این عمارت دو تالار در میانه، و اتاق‌هایی در طرفین آن‌ها را دربر می‌گیرد. دیوارها و سقف تالارها و اتاق‌ها تزیینات آینه‌کاری دارند.
تالار الماس. این بنا را به‌دستور فتحعلی‌شاه قاجار، در جنوب باغ گلستان احداث کردند، و به‌فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار تغییراتی در بنا و تزیینات آن دادند. این عمارت شامل تالاری به ارتفاع دو طبقه و دو راهرو در طرفین آن، و حوض‌خانه‌ای در زیرزمین است. در دورۀ ناصری، تزیینات آینه‌کاری فتحعلی‌شاهیِ تالار را به کاغذهای دیواری تبدیل کردند. امروزه بخش وسیعی از این کاغذها ازبین رفته‌اند.
چادرخانه. در کنار تالار الماس و هم‌زمان با آن، ساخته شد. در دورۀ قاجار محل نگهداری چادرهای سلطنتی بود. امروزه به نمایشگاه‌های موقت و سخنرانی‌های کوچک اختصاص دارد.
عمارت بادگیر. در دورۀ فتحعلی‌شاه یا ناصرالدین‌شاه قاجار، در جنوب شرقی باغ گلستان ساخته شد. بنایی است به ارتفاع دو طبقه، با حیاطی مستقل در پشت. چهار بادگیر مرتفع در چهار گوشۀ عمارت قرار دارد. این عمارت تالاری مرتفع، و اتاق‌ها و کفش‌کن‌هایی در طرفین آن را دربر می‌گیرد. ایوان ستون‌دارِ جلو ضلع شمالی تالار در دوره‌های بعد به بنا افزوده شد. دیوارهاو طاقچه‌های تالار پوشیده‌از تزیینات و نقاشی‌های زرنگار است، و بر سقف تالار نقاشیِ همراه با آینه‌کاری دیده می‌شود.
شمس‌العماره. حدود ۱۲۸۲ق، به‌فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار و به دستیاری دوستعلی‌خان معیرالممالک و معماری استاد علی‌محمد کاشی ساخته شد. این بنا ساختمانی مرتفع در ضلع شرقی باغ گلستان است، که تأثیر معماری اروپایی در آن دیده می‌شود. بخش تحتانی بنا، تالار وسیع و ایوان ستون‌داری در جلو، آن را دربر‌می‌گیرد، و مجموعاً چهار اتاق در طرفین آن قرار گرفته است. در طبقات بالاتر، دو برج‌گونه به ارتفاع سه طبقه دیده می‌شود. فضاهای بخش تحتانی تزیینات فراوان گچ‌بری، آینه‌کاری، حجاری و نقاشی دارند. در گذشته، استخر وسیعی جلو این عمارت قرار داشته، که در تغییرات دورۀ پهلوی ازبین رفته است.
کتابخانۀ کاخ گلستان. در گوشۀ جنوب شرقی باغ گلستان قرار دارد و در طول زمان در جوار یکی از ورودی‌های مجموعۀ کاخ، با نام ورودی شمس‌العماره، شکل گرفته است. این بنا حیاطی کوچک دارد که در دو جبهۀ شمالی و شرقی‌اش فضاهایی در دو طبقه قرار گرفته‌اند، و در دو جبهۀ دیگر رواق‌هایی دیده می‌شود. در طبقۀ فوقانی ورودی شمس‌العماره، تالار و ایوان ستون‌داری قرار دارد که هر دو پوشیده‌از تزیینات زیبای آینه‌کاری‌اند. براساس منابع موجود، این قسمت در ۱۲۶۴ش افزوده شد. از قرار معلوم مدتی محل سکونت مهد علیا، مادر ناصرالدین‌شاه، بوده است. در دوره‌های اخیر، این بنا به کتابخانه اختصاص دارد.
کاخ ابیض. در جنوب غربی باغ گلستان قرار دارد، و متأخر بر دیگر ساختمان‌های این مجموعه است، و از ۱۳۴۷ش، آن را به موزۀ مردم‌شناسی اختصاص داده‌اند. بنا کتیبه‌ای مورخ ۱۲۶۹ش دارد. تالار طبقۀ دوم کاخ ابیض، آن مهم‌ترین فضای آن به‌شمار می‌رود؛ نقل است که این فضا را به اندازۀ فرشی ساخته‌اند که سلطان عبدالحمید عثمانی به ناصرالدین‌شاه هدیه کرده بود. نماهای شرقی، شمالی، و جنوبی بنا ترکیبی اروپایی دارند، و تزیینات گچ‌بری با نقوش اروپایی بر آن‌ها دیده می‌شود. اما نمای ضلع غربی، صورتی متفاوت، و ترکیبی مطابق معماری ایرانی دارد. ظاهراً فضاهای این ضلع، از الحاقات دورۀ پهلوی‌اند.