حکمةالاشراق

حِکْمَة‌ُالاِشْراق
کتابی به عربی، در فلسفۀ اشراق، تألیف شهاب‌الدین یحیی سهروردی. حکمت‌الاشراق مهم‌ترین اثر سهروردی است که در دو بخش ترتیب یافته: ۱. مباحث منطق، مشتمل بر سه مقاله در تعریفات، برهان و مغالطات؛ ۲. مباحث الهی، مشتمل بر پنج مقاله در نور و حقیقت آن، ترتیب وجود، کیفیت فعل نورالانوار و انوار قاهره، برزخ‌ها و هیئت‌های آن‌ها، معاد و نبوات و منامات. سهروردی در منطق به چگونگی تعریف نزد مشائیان خرده گرفته و شناسایی به حد از راه جنس و فصل را امر دُوری دانسته است. درباب قضایا نیز بر قضیۀ شخصیه، جزئیه و مهمله خرده گرفته و بازگشت همۀ قضایا را به قضیۀ کلیه دانسته، و با تحلیل قضایای محصّله و معدوله، بازگشت آن‌ها را نیز به قضیۀ موجبه دانسته است. در بررسی قضایای موجهه، جهت تمام قضایا را ضروریه دانسته و بر حجیت شکل چهارم قیاس اشکال گرفته و شکل دوم و سوم را به شکل اول برگردانده است. همچنین با نوآوری در تحلیل حدسیات، مغالطات، عکس قضایا و غیره اشکالات متعددی بر منطق ارسطویی وارد آورده است. سهروردی در مباحث طبیعی و الهی با طرح بحث نور و ظلمت، نظام آفرینش را بر این دو اصل استوار کرده، و اشکالات دشواری را بر دستگاه فلسفی مشاء در شناسایی هیولی، عرض و جسم وارد ساخته و مآلاً با طرح آموزۀ نور و اعتبار ارباب انواع و مُثُل نوریه، بنیاد فلسفۀ اشراق را تبیین ساخته است. وی در وصیت مندرج در این کتاب، ورود افراد بدون مکاشفه در مبانی حکمةالاشراق را منع کرده و آن‌ها را از پی‌بردن به مبانی آن بی‌بهره دانسته است. حکمة‌الاشراق، دو شرح و یک تعلیقۀ مهم دارد: شرح‌های شمس‌الدین شهرزوری و قطب‌الدین شیرازی و تعلیقۀ ملاصدرا. ملاصدرا درتعلیقۀ خود به تفسیر آرای سهروردی با رویکرد حکمت متعالیه و گاه به توضیح شرح قطب‌الدین پرداخته است. حکمة‌الاشراق به ضمیمۀ شرح قطب‌الدین شیرازی و تعلیقۀ ملاصدرا در ۱۳۱۵ق در تهران به‌چاپ رسیده است. متن تحقیقی حکمةالاشراق به تصحیح هانری کربن در جلد دوم مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق منتشر شده است. این کتاب را سید جعفر سجادی به فارسی ترجمه و شرح کرده است (تهران ۱۳۵۷ش).