زیست محیطی، مسائل

زیست‌محیطی، مسائل (environmental issues)
مسائل مربوط به آثار زیان‌بار فعالیت بشر بر زیست‌کره، علل ایجاد این آثار، و پیداکردن راه‌حل‌های ممکن. جنبش سبز جنبشی سیاسی است که از حفاظتِ محیط زیست پشتیبانی می‌کند. بعد از انقلاب صنعتی، تقاضای روزافزونِ منابع طبیعی زمین از طرف کشورهای صنعتی و در حال توسعه، بر توازن منابع کرۀ زمین اثر گذاشته است. برخی از این منابع در یک دورۀ زمانی تجدیدپذیرند؛ درختان را می‌توان دوباره کاشت و مواد غذایی خاک را دوباره به آن افزود؛ اما بسیاری منابع، مانند سوخت‌های فسیلی و مواد معدنی، تجدیدناپذیر و در خطر نابودی همیشگی‌اند. به‌علاوه، بشر مشکلات بسیار دیگری ایجاد می‌کند که برای خودش، ادامۀ بقای نسلش، و حتی برای گونه‌های دیگر جانداران نیز خطرناک‌اند. از آن جمله است جنگل‌زدایی و آلودگی ‌هوا که خسارت‌زایند، بسیاری از زیست‌محیط‌های طبیعی را کاملاً تغییر می‌دهند، و حتی با تشدید اثر گلخانه‌ای و گرم‌شدن جهانی، بر آب و هوای کرۀ زمین اثر می‌گذارند. آلودگی آب به‌شدت بر سلامتی و حیات آبی، شامل جمعیت ماهیان، اثر می‌گذارد و سلامتی انسان را نیز به خطر می‌اندازد. فعالیت‌های بشر خسارت‌های بسیاری به محیط طبیعی وارد می‌‌کند و موجب آلودگی زیست‌محیطی می‌شود. در حقیقت، ممکن است برخی از آلودگی‌های زیست‌محیطی منشأ طبیعی داشته باشند، مثلاً فعالیت آتشفشانی موجب آلودگی‌های شدید هوا، آب، و تخریب مجموعه‌های جانوری و گیاهی می‌شود. از نظر مسائل زیست‌محیطی، آلودگی محیط زیست ناشی از فعالیت‌های انسان، به‌ویژه در حوزۀ منابع انرژی، است. تقاضای کشور‌های صنعتی‌ که خواهانِ انرژی برای ماشین‌آلات، تهیۀ گرما، نور، و غیره‌اند، دایم‌ در حال افزایش است. انرژی الکتریسیته کاربردهای بسیار متنوعی دارد و می‌توان آن را به‌طرق گوناگون از منابع انرژی دیگر به‌دست آورد. سوخت‌های فسیلی، زغال‌سنگ، نفت، گاز، و نیروگاه‌های هسته‌ای با سوخت اورانیوم از آن جمله‌اند. همۀ این منابع تجدیدناپذیرند و به‌علاوه، استخراج، حمل‌و‌نقل، بهره‌برداری، و مواد زاید حاصل منجربه آلودگی‌های گوناگون می‌شود. آثار این مواد آلوده‌کننده، علاوه‌بر محیط زیست منطقه، پیامدهایی مخرب جهانی نیز دارند.

آثار گستردۀ آلودگی. بسیاری تصور می‌کنند آلودگی هوا، خاک، و آب اشکال کاملاً مجزّای آلودگی‌اند، اما هر قسمت از زیست‌بوم جهانی، هوا، آب، و خاک، به قسمت‌های دیگر و نیز به گیاهان و جانورانی که در محیط زیست زندگی می‌کنند وابسته است. بنابراین، آلودگی‌ای که به‌نظر می‌رسد فقط بر بخشی از محیط زیست اثر می‌گذارد، احتمالاً بخش‌های دیگر را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. مثلاً، به‌نظر می‌رسد گازهای خروجی اگزوز وسایط نقلیه یا گازهای اسیدی حاصل از نیروگاه‌های برق فقط جو اطرافشان را به خطر می‌اندازد، اما وقتی این مواد به هوا وارد شدند، قبل از آن‌که به‌صورت باران‌های اسیدی به زمین باز‌گردند، بادهای غالب ناحیه صدها کیلومتر آن‌ها را جابه‌جا می‌کنند. این امر ممکن است موجب گسترش دامنۀ آثار نامطلوب در منطقه‌ای وسیع شود. مثلاً، افزایش سطح اسیدیتۀ آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها برای ماهیان و دیگر آبزیان مضر است، آسیب فیزیکی به درختان و رُستنی‌ها موجب تخریب وسیع نواحی جنگلی می‌شود، افزایش اسیدیتۀ خاک سبب اُفت سطح تولید و کاهش تنوع محصولات کشاورزی می‌شود، سنگ‌هایی مانند سنگ آهک که در چشم‌اندازهای طبیعی و ساختمان‌ها وجود دارند، براثر باران‌های اسیدی فرسایش می‌یابند، و پیامد آن ویرانی برخی از مهم‌ترین آثار معماری دنیاست. به‌علاوه، باران‌های اسیدی، به‌شکل ذرات معلق در هوا یا ذرّات متصل به دود، موجب مشکلات تنفّسی در انسان می‌شوند. آلودگی جوّ شمالگان سبب ایجاد غبار قطبی شده است. منشأ این پدیده انتشار ذرّات معلق در هوا، مانند غبار، دوده، و ذرات سولفاته‌ای است که در ناحیۀ اروپا ایجاد می‌شوند.

بیابانی‌شدن. تخریب خاک حاصل‌خیز بخش فوقانی براثر فرسایش خاک، نتیجۀ فعالیت انسان است و به مشکلی جهانی تبدیل شده است. تصور می‌شود حدود ۲۵ درصد سطح خشکی‌های کرۀ زمین، به‌علت تقاضای فزایندۀ منابع برای جمعیتِ در حال افزایش، در معرض خطر است. این خسارت‌ها و تخریب‌ها ناشی از افزایش تقاضا برای غذا و تغییر روش‌های کشاورزی است. بیابانی‌شدنِ نواحی وسیع، مانند آنچه در ناحیۀ ساحل در شمال افریقا اتفاق افتاد، نتیجۀ رواج روش‌های امروزی کشاورزی به‌جای روش‌های سنتی در زمین‌های حاشیه‌ای، به‌منظور تولید محصول‌ کتان و بادام‌زمینی است. پیامد این عمل ازدست‌رفتن حاصل‌خیزی خاک خشک و بیابانی‌شدن ناحیه بوده است. در دهۀ ۱۹۳۰، تغییر در روش‌های کشاورزی در ایالت متحده امریکا منجربه ایجاد کاسۀ غبار شد.

آثار گردشگری. مشکلات زیست‌محیطی فقط به‌علت افزایش تقاضای منابع طبیعی برای برآوردن نیازهای اولیه بشر ایجاد نمی‌شود. ثروت و زمان استراحت بیشتر مردم در کشورهای توسعه‌یافته موجب رونق گردشگری شده است. بنابراین، نواحی اطراف شهر‌ها که مناظر طبیعی زیبا دارند، براثر استفادۀ بیش از حد و نیز لگدکوبیِ گردشگران در معرض خطرند. همچنین، بسیاری از گردشگران تمایل دارند مکان‌های جالب‌تر، چشم‌اندازها، گونه‌های زیستی، و حیات‌وحش دیدنیِ بسیاری از نواحی دورافتادۀ جهان را نیز ببینند و اکنون این مناطق در دسترس و در معرض هجومِ صنعت روبه گسترش گردشگری است.

آگاهی افکار عمومی. نگرانی برای حفظ محیط زیست فقط در اواخر قرن ۲۰ پیدا نشده است. در انگلستان، اولین قانون محدودیتِ استعمال دخانیات در ۱۲۷۳‌م وضع شد. در ۱۳۰۶‌م، سوزانیدن زغال سنگ در لندن، به‌سبب آلوده‌کردن هوا، ممنوع شد. منبع الهام جنبش‌های زیست‌محیطی نوین انتشار کتاب بهار خاموش، نوشتۀ راشل کارسون، در ۱۹۶۲ بود. در این کتاب، او به استفاده از حشره‌کش‌هایی اعتراض کرد که همۀ حشرات مفید و مضر را ازبین می‌برند. رفته‌رفته، آگاهی عموم از مسائل زیست‌محیطی در مقیاس جهانی افزایش یافت و درنتیجۀ آن، جنبش سبزها ایجاد شد. در اواسط دهۀ ۱۹۶۰، جیمز لاولاک، دانشمند انگلیسی، سی‌اف‌سی‌ها را در جو کشف کرد که منجربه بالارفتن آگاهی دربارۀ آثار مخرب آن‌ها و نیز آگاهی از تخریب لایۀ اُزون شد. این امر به نگرانی‌های عمومی دربارۀ محیط زیست افزود. فرضیۀ گایا را نیز همین دانشمند پیش نهاد که براساس آن، زمین اندام‌واره‌ای هماهنگ، یگانه، و خودکفاست.

اقدامات بین‌المللی. در ۱۹۷۲، برنامۀ محیط زیست سازمان ملل متحد (یو‌اِن‌ایی‌پی) برای هماهنگی اقدامات بین‌المللیِ مراقبت و محافظت از محیط زیست شکل گرفت. در ۱۹۸۵، کنوانسیون وین برای محافظت از لایۀ اُزون ایجاد شد. هدف این کنوانسیون همکاری بین‌المللی در زمینۀ تحقیق، مراقبت، و تبادل اطلاعات در زمینۀ نازک‌شدن لایۀ اُزون بود که ۲۲ کشور آن را امضا کردند. در ۱۹۸۷، مذاکراتِ این کنوانسیون منجربه امضای پروتکل مونترال شد. در ۱۹۹۲، نمایندگان ۱۸۷ کشور در ریو دِ ژانیرو، در کنفرانس سازمان ملل با موضوع محیط زیست و توسعه شرکت کردند. این کنفرانس، معروف به اجلاس رهبران زمین، مهم‌ترین کنفرانسی بود که تا آن زمان در زمینۀ مسائل زیست‌محیطی برگزار شده بود. اعضای سازمان ملل توافق‌نامه‌ای دربارۀ محفاظت از محیط زیست، جلوگیری از گرم‌شدن جهانی، حفظ جنگل‌ها و گونه‌های در معرض خطر، و بسیاری مسائل زیست‌محیطی دیگر امضا کردند. 

 

---