آقا

Aqa

آقا

(یا: آغا) واژه‌ای ترکی ـ مغولی به معنی برادر مهتر، و توسعاً عنوانی احترام‌آمیز در آغاز یا پایان نام بزرگان، اربابان، ریش‌سفیدان، حاکمان و روحانیان. این واژه پس از حملۀ مغول به زبان فارسی راه یافت و رفته‌رفته دامنۀ کاربرد آن افزوده شد. آقا گاهی نیز به معنی بزرگ و سرور برای احترام بعد از نام اشخاص می‌آید. از قرن ۸ق به بعد، واژۀ آقا با نام‌های غیرمغولی نیز آمده، و از قرن ۹ق به بعد با نام زنان نیز دیده شده است. از دورۀ صفویه به بعد، ترک‌زبانان ایرانی آقا را معمولاً پیش از نام اشخاص و فارسی‌زبانان بعد از آن به‌کار می‌بردند. آقا در میان ترکان عثمانی به‌معنی افندی، رئیس گماشتگان، برادر بزرگ‌تر و فرماندۀ نظامی به‌کار می‌رفته است؛ همچنین اعضای خاندان شاهی را آقا لقب می‌دادند، و بعدها معنی خواجه یافت و به همین معنی در دوره‌های صفویه و قاجاریه کاربرد داشت. واژۀ «آغا» با همین املا به‌معنی شاهدخت و یا خاتونی از خاندان پادشاهی و نیز خواجگان به‌کار می‌رفته است تا از واژۀ آقا برای مردان متمایز باشد. «آغا» در پایان نام شاهزاده خانم‌های عهد تیموری و صفویه، مانند گوهرشاد آغا و شادملک آغا، آمده است. همچنین، آقا در بزرگداشت روحانیان نیز به‌کار رفته است. ظاهراً نخستین عالم مشهور ایرانی که به «آقا» شهرت یافته، آقا حسین خوانساری (۱۰۱۶ـ۱۰۹۸ق) بوده است.