اوستا (دین زردشت)
اوستا Avesta
کتاب دینی زردشتیان[۱]، یگانه سند باقیمانده از زبان اوستایی[۲] که در ایرانویج[۳]، سرزمینی از نواحی شرق ایران (احتمالاً خوارزم، یا مرو و یا بلخ) بدان سخن می‌گفته‌اند. زبان اوستایی از زبان‌های ایرانی در دورۀ، باستان و قدیم‌ترین آثار آن احتمالاً متعلق به زمانی میان قرن 8 تا 10 پ‌م است. اشتقاق و معنای لغوی «اوستا» دقیقاً دانسته نیست و نام اصلی این زبان و یا حتی واژۀ اوستا در کتاب اوستا نیامده است. از دورۀ ساسانی و در کتاب‌های پهلوی واژۀ ابستاگ دیده می‌شود، ایران‌شناسان این واژه را «اساس، بنیان»، «معرفت، خردمندی»، «فرمان، دستور»، و «ستایش» معنا کرده‌اند، اوستا یکی از معجزه‌های زردشت، پیامبر ایرانی، است که آن را به گشتاسب، شاه کیانی که در کتاب اوستا به او اشاره شده است، عرضه کرد و او را به دین خود گروانید. گشتاسب[۴] آخرین فرمانروای سلسله‌ای به نام کوی/یا کی (جمع آن به زبان پهلوی؛ کیان) بوده است که در اصل از سیستان برخاسته بودند و به احتمال بسیار در حدود قرن 10پ‌م بر ایرانویج فرمان می‌راندند. بنابر یافته‌های جدید ایران‌شناسی، کتاب اوستا در دورۀ ساسانیان (224-651م) و به احتمال بسیار زیاد در قرن 4م، مقارن پادشاهی شاپور دوم ساسانی و در زمانی گردآوری و تدوین شد که زبان اوستایی دیگر زبانی متروک و فراموش شده بود و با خطی مخصوص به نام «دین دبیری (خط دینی)»،با تلفط موبدان اواخر دورۀ ساسانی ثبت شد، این موبدان وارثان حفظ و انتقال سینه‌به‌سینۀ این زبان مقدس و سرودها و نیایش‌های آن بودند. خط «دین دبیری»، که تنها به‌منظور ثبت نوشته‌های دینی از روی خط فارسی میانۀ کتابی و خط پهلوی زبوری ابداع شده بود، با 53 نشانۀ الفبایی از راست به چپ نوشته می‌شود و یکی از دقیق‌ترین و مناسب‌ترین خط‌های جهان برای ثبت آواهای یک زبان است. در این خط، هر واژه با نقطه‌ای از واژۀ پس از خود جدا می‌شود. بنابر کتاب هشتم دینکرد، اوستایی مکتوب روزگار ساسانیان به صورت سه کتاب بزرگ تدوین شده بود که هر یک شامل هفت بخش بزرگ (در زبان پهلوی؛ نسک= باب) بود. این اوستای 21 نسکی تألیف عظیمی بود، دربردارندۀ مطالبی دربارۀ همۀ دانش‌ها، پیداش جهان و رستاخیز، نجوم و پزشکی، زندگی پیامبر و تاریخ انسان، حماسه‌ها و اسطوره‌های کهن و مجموعه‌ای از دانستنی‌های گوناگون. اوستای امروزی، کتاب مقدس زردشتیان، که به صورت دست‌نوشته و به تاریخی از 637 یزدگردی (1268 یا 1278م) به بعد استنساخ شده است، حدود یک‌چهارم اوستای دورۀ ساسانی است. همۀ اوستا از نظر زبان یک‌دست نیست. متن‌های اوستایی براساس قدمت زبانی و ویژگی‌های دستوری و زبان‌شناسانه و نیز از دیدگاه آموزه‌های بنیادی و محتوای مذهبی به دو دستۀ اوستای گاهانی (گاهان) و اوستای متأخر بخش می‌شود. از میان 21 نسک اوستای دورۀ ساسانی، این بخش‌ها برجامانده است: یسن‌ها، یشت‌ها، ویسپرد، وندیداد و خرده اوستا. همۀ بخش‌های اوستا به فارسی امروزی ترجمه شده است. نخستین و مهم‌ترین ترجمۀ فارسی به قلم ابراهیم پورداوود در 1305-1343ش در بمبئی و تهران انتشار یافت.