مرتضی خان مرتضایی ممتازالملک

رجل فرهنگی ایرانی، و وزیر معارف و عدلیه در دوران قاجار، پسر سوم حاجی میرزا جبار ناظم‌المهام. پدرش اهل خوی بود. در آذربایجان، در دستگاه عباس میرزا و نیز میرزا ابوالقاسم قائم مقام خدمت می‌کرد و با امیر کبیر دوست بود. مرتضی خان پس از انجام تحصیلات مقدماتی، به مدرسۀ دارالفنون رفت. پس از آن، به پاریس رفت و آن جا به تحصیل پرداخت. پس از اتمام تحصیلاتش، به تهران بازگشت و در 1301ق در ادارۀ انطباعات و دارالترجمۀ دولتی، مترجم زبان فرانسه شد. مدتی بعد، در وزارت امور خارجه به خدمت پرداخت. در 1323ق، وزیر مختار ایران در ایالات متحدۀ امریکا شد. پس از دو سال، به تهران بازگشت. چند بار وزیر فرهنگ و دادگستری شد. در دولت محمد ولی خان (سپهسالار اعظم)، وزیر معارف و اوقاف شد (از اسفند ۱۲۹۴ تا مرداد ۱۲۹۵ش). در دولت اول وثوق الدوله که ۷ ماه پس از آن تشکیل شد و دولت حسن مستوفی الممالک (از 1301 تا 1302ش) نیز همچنان وزیِر معارف و اوقاف بود. پس از کناره‌گیری از وزارت معارف، در وزارت امور خارجه به خدمت مشغول شد و چند سال وزیر مختار ایران در پتروگراد بود.

پس از انقلاب اکتبر در روسیه، که دولت آن کشور بانک استقراضی را به ایران واگذار کرد، دکتر مصدق که وزیر مالیۀ وقت بود ممتازالملک را به سمت ریاست بانک استقراضی منصوب کرد.

از فعالیت های عمدۀ او کسب مجوز تأسیس بیمارستان نسوان (زنان) بود که ماماهای زن در آن مشغول به کار بودند. ایجاد موزۀ ملی از کارهای ماندگار دوره وزارتش است. اولین موزۀ ملی ایران در 1925م در یکی از اتاق های بزرگ عمارت قدیم وزارت معارف، در قسمت شمالی بنای مدرسۀ دارالفنون قدیم در ضلع غربی خیابان ناصر خسرو توسط مرتضی خان تأسیس شد.

از آثار اوست: تربیت، دورۀ تعلیمات ممتازیه. مرتضی خان مرتضایی ممتازالملک در 1304ش در تهران درگذشت و در امامزاده عبدالله شهر ری به خاک سپرده شد.