ارزروم
اَرْزِروم
(یا: ارض‌روم، ارزنةالروم، ارزن‌الروم) شهری در شمال شرقی ترکیه و نزدیک‌ترین شهر بزرگ این کشور به مرز ایران. ۲۹۷,۵۰۰ نفر جمعیت دارد (۱۹۹۰). ارتفاع آن از سطح دریا بیش از ۱,۵۰۰ متر است و زمستان‌های سرد و طولانی دارد. رود ارس از این ناحیه سرچشمه می‌گیرد. اقتصاد شهر بر پایۀ کشاورزی و دامداری، فراوری مواد غذایی، و صنایع سبک استوار است. ارزروم در اعصار کهن بخشی از ارمنستان قدیم بود. در امپراتوری روم شرقی آن‌جا را تئودوسیوپولیس می‌نامیدند. در ۵۰۲م، قباد اول ساسانی ارزروم را تصرف کرد. امپراتوری روم و روم شرقی نیز بر این شهر حکومت کردند. در خلافت عثمان به‌دست مسلمانان افتاد (۴۲ق). مورخان عرب آن را با معرب‌کردن نام ارمنی آن قالیقَلا می‌خواندند. این شهر بارها بین مسلمانان و رومیان دست‌به‌دست شد. زلزلۀ ۲۲۵ق و حملۀ غزها (۴۷۳ق) از مصائب تاریخی ارزروم است. در ۴۷۳ق سلجوقیان بر آن‌جا چیره شدند. در ۹۰۸ق، شاه‌اسماعیل صفوی ارزروم را تسخیر کرد و تا مدت‌ها این شهر عرصۀ نبرد ایران و عثمانی بود. معاهدۀ معروف ایران و عثمانی در زمان محمدشاه قاجار، موسوم به معاهدۀ ارزروم، در این شهر منعقد شد و به اختلافات دو کشور پایان داد. نمایندۀ ایران در این گفت‌وگوها میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود. در جنگ جهانی اول قوای روس ارزروم را تصرف کردند و در ۱۹۱۸ نیروهای عثمانی شهر را بازپس گرفتند. انجمن دفاع از حقوق آناتولی شرقی، کنگره‌ای به ریاست مصطفی کمال پاشا (آتاتورک) در ارزروم برگزار و میثاق ملی را تنظیم کرد (۱۹۱۹). مهم‌ترین اثر تاریخی باقی‌مانده در ارزروم اولوجامع (مسجد عالی)، از بناهای عهد سلجوقی، است. شمس تبریزی مدتی در این شهر می‌زیسته و طریقت مولویه در آن‌جا پیروانی داشته است.