استوپا
اِستوپا (stupa)
سازه‌ای گنبدی که جایگاه نگهداری بقایای جسد یکی از قدیسان بودایی است. سابقۀ بنای استوپا به حدود هزار سال پ‌م در هندوستان می‌رسد، که از یادمان‌های گورستانی اقتباس شده بود؛ استوپا معمولاً سقفی نیم‌کره‌ای دارد که بر روی آن منار[۱] ساخته می‌شود. در خاور دور[۲]، استوپا به پاگودا[۳] تکامل یافت؛ در تبت[۴] به چورتن[۵] تبدیل شد که به‌معنای تل تدفین[۶] است. استوپا می‌تواند تلی ساده به‌شکل زنگوله، سازه‌ای پیچیده‌تر، یا بقعه‌ای آذین‌یافته باشد. مفاهیم نمادین مربوط به استوپا در نواحی مختلف متفاوت است، و نمادی واحد ممکن است معانی مختلفی داشته باشد. معماری استوپا بازتابی است از پنج عنصر خاک، باد، آتش، آب، و خِرَد. پاسنگ[۷] استوپا معرِف خاک، گنبد آن نماد آب، منار آن نماد آتش، هلالی[۸] آن نماد باد و قرص خورشید[۹] نماد فضا به‌شمار می‌رود. شکل هندسی، مثلاً حلقه‌های قاعده، تعداد اضلاع هر فضای بسته، یا سایر عناصر تکرارشونده، قابل تطبیق با تعالیم بوداست: سه حلقۀ قاعدۀ استوپا به سه ملجأ[۱۰] اشاره دارند، فضای چهارضلعی احتمالاً نماد چهار حقیقت ناب[۱۱] است، و فضای هشت‌ضلعی به راه هشت‌گانه[۱۲] دلالت دارد. مناره، گذشته از آتش، نماد روشنایی نیز به‌شمار می‌رود. ازجمله مهم‌ترین استوپاها عبارت‌اند از استوپای سانچی[۱۳] (قرن ۳ـ۱پ‌م)، که تل‌های خاکی و ریگی مجزا را دربر می‌گیرد، و روکار سنگ دارد و سکویی به‌شکل مربع بر فراز آن بنا شده است که گنبد چتری سنگیِ چندطبقه‌ای، به نام چترا[۱۴]، روی آن قرار دارد. نرده و مسیر سنگ‌فرش‌شدۀ پیرامون استوپا، محلی است برای عبور عبادت‌کنندگان در اطراف آن.