اسپرم
اِسْپِرم (sperm)
(یا: اسپرماتوزویید) در زیست‌شناسی، گامت[۱] نر جانوران در تولیدمثل جنسی[۲]، قبل از لقاح[۳]. هر یاختۀ اسپرم دارای یک کپسول سر[۴] حاوی هسته[۵]، یک بخش میانی حاوی میتوکندری[۶] که انرژی را تأمین میکند، و یک دم طولانی (تاژک[۷]) است. در پستانداران، یاخته‌های اسپرم در بیضه‌های موجود نر تولید می‌شوند. این یاخته‌ها براثر نوع خاصی از تقسیم سلولی، با نام میوز[۸]، پدید می‌آیند که تعداد کروموزوم‌ها را در این تقسیم نصف میکند. یاخته‌های اسپرم ویژگی‌های مخصوص به‌خود دارند. هنگامی‌که اسپرم‌ها از اندام تناسلی نر به مهبل ماده می‌ریزند، به‌طرف رحم[۹] و لوله‌های تخم‌بر[۱۰] شنا می‌کنند. شنا براثر حرکت دم سلول اسپرم صورت می‌گیرد. در انتهای دیگر سلول هسته قرار دارد و یاخته تقریباً فاقد مواد دیگر است. به‌همین سبب اسپرم نسبتاً کوچک و وزن آن کم است. اسپرم انسان ۰.۰۰۵ میلی‌متر طول دارد و در بدن موجود ماده دو تا نُه روز زنده می‌ماند. بنابر مطالعه‌ای در دانمارک (۱۹۹۰)، از ۱۹۴۰، تعداد اسپرم‌ها در واحد حجم ۵۰ درصد کاهش یافته است. این کاهش ممکن است براثر افزایش مواد آلاینده باشد. به‌نظر می‌رسد تعدادی از مواد آلاینده، ازجمله برخی محصولات جانبی نفت و بی‌‌‌فنیل پلی‌کلرینیت[۱۱]ها، اثر مشابهی بر هورمون ماده یا استروژن دارند.
ساختار اسپرم. سر اسپرم حاوی آنزیم آکروزین[۱۲] است که با حلِّ پوشش تخمک باعث نفوذ اسپرم به آن می‌شود. در ۱۹۹۸، محققان هلندی کشف پروتئینی با نام پروتئین بازدارندۀ C را اعلام کردند. زمانی که اسپرم‌ها در اپی‌دیدیم[۱۳] ذخیره شده‌اند، این پروتئین از فعالیت آکروزین تا زمانی که اسپرم‌ها براثر انزال آزاد شوند، جلوگیری میکند. اسپرم بیشتر جانوران متحرک است و با تاژک بلندی حرکت میکند، اما در بعضی از جانوران، از قبیل خرچنگ‌های گرد و خرچنگ‌های دراز دریایی، اسپرم‌ها غیرمتحرک‌اند. یاخته‌های اسپرم در بیضه‌ها (← بیضه) تولید می‌شوند. اسپرم‌ها از طریق لوله‌های اسپرم‌بر[۱۴] در مسیر غدد کیسه‌ای[۱۵] و غدۀ پروستات[۱۶] عبور می‌کنند. این غدد مایعی با نام منی تولید می‌کنند که انرژی اسپرم‌ها را تأمین میکند و باعث می‌شود پس از ترک بدن قادر به حرکت باشند. در مقدار کمی از منی، صدها میلیون یاختۀ اسپرم وجود دارد. اسپرم‌های پستانداران دارای گیرنده[۱۷]هایی شبیه گیرنده‌هایی‌اند که در پوشش بینی یافت می‌شوند. این گیرنده‌ها به هدایت اسپرم به‌طرف تخمک کمک می‌کنند. گاه به گامت‌های نر متحرک (آنتروزوئیدها[۱۸]) گیاهان پست نیز اسپرم می‌گویند.