سفالگری
سفالگری
از هنرهای صناعی کهن ایرانی. سفال از خاک رُسِ پخته حاصل می‌شود و جزو سرامیک‌هاست. سرامیک انواع گوناگونی دارد، مانند چینی و شیشه که «سفال» نوعی از آن است. عمده‌ترین انواع سرامیک خانگی و تزیینی عبارت‌اند از سفالینه، سفال سنگی و چینی استخوانی[۱] (چینی لعاب‌دار). چینی استخوانی از مخلوط پنج درصد خاکستر استخوان و گِل چینی تهیه می‌شود؛ این نوع چینی نخستین‌بار در غرب به‌تقلید از چینیِ کشور چین ساخته شد. چینی استخوانیِ استاندارد بریتانیا، که در حدود ۱۸۰۰ ابداع شد، از مخلوط گِل با خاکستر استخوان گاو نر تهیه می‌شد. نمونۀ سخت‌تر آن، که پارین[۲] نامیده می‌شود، در قرن ۱۹ رواج یافت و برای ساخت مجسمه‌های تزیینی کوچک به‌کار می‌رفت. چینی با لعاب سخت، بسیار محکم است و وقتی ضربه بخورد صدایی زنگ‌دار می‌دهد و سطح ظاهری آن همچون جلوۀ پوستۀ صدف پوششی[۳] درخشان و شفاف است. این چینی که از کائولین[۴] و خاک چینی[۵] (مخلوط فِلِدْاسپار[۶] زودگداز و مقدار زیادی سیلیکات[۷]، که به‌شکل پودر نرم سفید درآمده باشد) ساخته می‌شود، در دمای بسیار بالا تا ۱۴۰۰ درجۀ سانتی‌گراد، حرارت داده می‌شود. چینی، نخست در حدود قرن ۶م در چین و از سفال نشکن، شکل گرفت. در قرن ۱۸ فرمول ساخت آن، در آلمان و سپس در فرانسه، ایتالیا، و انگلستان ابداع شد. در اوایل قرن ۱۹ ظروف چینی برای نخستین‌بار در امریکا تولید گردید. تاریخ سفالینه‌سازی ایران به هزارۀ چهارم پ‌م می‌رسد. در آن زمان، بیشتر مردم دورۀ نوسنگی زندگی کشاورزی و روستایی داشتند و در ساختن اشکال گوناگون سفالینه‌ها برای کارهای روزانه و امور مذهبی توفیق یافته بودند. کهن‌ترین سفال یافت‌شده در ایران، متعلق به هزارۀ چهارم پ‌م است. در کنار این ظرف دست‌ساز، ظرف سرخی با لکه‌های سیاه، که از پخت ناقص حاصل می‌شود، بهدست آمده است. آثار به‌جامانده از شوش، سیلک (کاشان)، لرستان، تپۀ حسنلو (آذربایجان)، تخت‌جمشید (شیراز)، اسماعیل‌آباد (قزوین)، تپۀ حصار (دامغان)، جرجان، ری، نیشابور، از زیباترین و با ارزش‌ترین آثار سفالین در جهان است. در موزۀ آبگینه و سفالینه‌های تهران، سفالینه‌های منقوش متعلق‌به هزاره‌های پ‌م و نیز سفالینه‌های زیبای لعاب‌دار دورۀ اسلامی در انواع مینایی، زرین‌فام، سفید، آبی، و لاجوردی به‌نمایش گذاشته شده است. ابزارهای ابتدایی و ساده‌ای که در تولید سفال به‌کار می‌رود، عبارت‌اند از الک، آسیاب، سنگ‌شکن، مخلوطگر، خشک‌کن، کوره، و چرخ سفالگری. از مواد اولیۀ ساخت سفال‌اند: خاک رُس، انواع خاک‌های نسوز و مواد مقاوم، مانند سیلیس و گدازآورها و لعاب‌ها، که مواد دیگری نیز برای چسبندگی، طلایی‌شدن و شفاف‌شدن به آن‌ها اضافه می‌شوند. فرآیند تولید سفال به شرح زیر است: مرحلۀ اول، آماده‌سازی گلِ رُس: بعد از خردکردن کلوخه‌های خاک و غربال‌کردن آن، خاک با آب مخلوط و دوغاب تهیه می‌شود. بعد از این‌که آب اضافی تبخیر شد و به غلظت مناسب رسید، آن را وَرز می‌دهند (می‌مالند) تا رطوبت‌زدایی شود و خمیر مناسب بهدست آید. مرحلۀ دوم، شکل‌دهی: با انتخاب یکی از روش‌های دوغابی، پودری، خمیری (بااستفاده از شیوۀ انگشتی، فتیله‌ای، مسطح) همچنین شکل‌دهی با قالب، دیواره و چرخ سفالگری از اهم این روش‌هایند. مرحلۀ سوم، پرداخت: این عمل موقعی میسر می‌شود که بدنۀ ظرف رطوبت خود را ازدست داده باشد؛ در این حالت می‌توان گِل را تراشید یا برش داد که در اصطلاح به آن پرداخت گویند. مرحلۀ چهارم، تزیین: تزیین بدنۀ خام ظرف‌های سفالین با روش‌های نقش کنده، نقش بریده (مشبک)، نقش افزوده، مُهری، قالبی و ترکیبی صورت می‌گیرد. مرحلۀ پنجم، کوره‌پزی: در این مرحله ظرف‌های سفالین در کوره قرار می‌گیرند تا کاملاً خشک و پخته شوند. در این مرحله، داشتن اطلاعات دربارۀ درجۀ حرارت و زمان پخت ضروری است. مرحلۀ ششم، لعاب‌کاری: لعاب بخشی از مواد شیشه‌گونه، برای زیبا و مقاوم‌کردن سطح بدنۀ سفال است. ازجمله انواع لعاب‌اند: شفاف، کدر و مات. جنس انواع آن‌ها عبارت‌اند از آلکالینی، سربی، بدون سرب، قلعی، نمکی، و فلدسپاتی. گفته‌اند قدمت سفال لعابی به میانه دورۀ نوسنگی در مصر بازمی‌گردد که اولین شیشه ساخته شد. مرحلۀ هفتم، پخت بدنۀ لعاب‌دار: آخرین مرحله از فرآیند تولید سفال، پُخت ظرف سفالی لعاب‌دار است؛ در این مرحله، لعاب منبسط می‌شود و حالت شیشه‌ای به‌‌خود می‌گیرد و سرانجام تولید سفال به‌پایان می‌رسد. در مورد سفال‌های زرین‌فام، آب‌طلادادن و زراندودکردن قبل از پخت، که مرحلۀ نهایی است، صورت می‌گیرد و سپس آن را جلا می‌دهند. برخی از تولیدات سرامیکی که اکنون در کارگاه‌های سنتی سفالگری تولید می‌شود، عبارت‌اند از کاسه، بشقاب، فنجان، قوری، قندان، تنگ آب، گلدان، کوزه، قاب، قدح، و ... که در شهرهای لالجین (همدان)، میبد (یزد)، شهرضا (اصفهان)، کلپورگان (سراوان بلوچستان)، زُنوز (تبریز)، سیاهکل (گیلان)، نطنز و گناباد تولید می‌شود.