آیین دادرسی
Procedural law
آیین دادرسی
مجموعه‌ای از مقررات قانونی حاوی اصول و موازین و تشریفات رسیدگی به دعاوی حقوقی یا شکایات کیفری یا درخواست‌های قضایی در امور حِسبی و در مرجع قضایی اعم از دادگاه‌ها، دادسراها، دیوان عدالت اداری و امثال آن. قانون آیین دادرسی مدنی ناظر به شیوۀ رسیدگی به دعاوی مدنی است، مانند دعاوی راجع به قراردادها، مالکیت، دعاوی تجاری و مانند آن‌ها. سازمان قضایی، صلاحیت دادگاه‌ها، نحوۀ طرح دعوی و دفاع در برابر آن، رسیدگی به ادلّه و اسناد طرفین، صدور رأی، اعتراض و تجدیدنظرخواهی، فرجام‌خواهی در قانون آیین دادرسی مدنی مورد بحث قرار می‌گیرند. اولین قانون آیین دادرسی مدنی در ایران، با عنوان «قانون اصول محاکمات حقوقی» در ۱۲۹۰ش به تصویب رسیده است که پس از چند بار اصلاح، در ۱۳۱۸ش قانون جامع‌تری از آن تصویب شد و تا ۱۳۷۹ش که قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، به مدت ۶۱ سال اجرا می‌شده است.
آیین دادرسی کیفری. مجموعۀ مقررات قانونی است که برای رسیدگی به شکایات افراد و کشف جرایم و تعقیب مجرمان و نحوۀ رسیدگی و تحقیق از متهم، صلاحیت محاکم کیفری، نحوۀ صدور رأی و تجدید نظرخواهی و نیز فرجام‌خواهی از احکام کیفری، اجرای احکام کیفری و نیز تعیین وظایف و اختیارات مقامات قضایی وضع شده است. اولین مجموعۀ مقررات آیین دادرسی کیفری با عنوان «قانون موقتی محاکمات جزائی» در ۱۲۹۰ش به تصویب رسیده است که چندین‌بار مورد اصلاح قرار گرفت و با تصویب قانون تشکیل دادگاه‌های عمومی و انقلاب در ۱۵/۳/۱۳۷۳ (موسوم به دادگاه‌های عام) در آن تحولات اساسی ایجاد و دادسرا از سازمان قضایی حذف شد. اما در ۱۳۸۱ش نهاد دادسرا مجدداً احیا و به سازمان قضایی کشور بازگشت.
آیین دادرسی کیفری در دادگاه‌های نظامی. حاوی اصول و مقرراتی راجع‌به نحوۀ رسیدگی و تعیین مجازات جرایم نظامیانی است که در انجام وظایف خاص نظامی و انتظامی خود مرتکب می‌شوند اعم از پرسنل ارتش، سپاه، بسیج و نیروی انتظامی.
آیین دادرسی در امور حِسبی. مجموعۀ مقررات قانونی مربوط به نحوۀ رسیدگی محاکم به امور حسبی مانند درخواست گواهی حصر وراثت، تحریر ترکه، نصب قیّم یا امین برای صغار و محجورین است. قانون امور حسبی در ۱۳۱۹ش به تصویب رسیده و تاکنون کمتر دستخوش تغییر شده است.
آیین دادرسی دیوان عدالت اداری. شامل مجموعۀ مقررات مربوط به نحوۀ طرح دعوی و رسیدگی به دعاوی موضوع قانون تشکیل دیوان عدالت اداری مصوب ۱۳۶۰ش است. قانون آیین دادرسی دیوان عدالت اداری در ۱۰ شهریور ۱۳۶۲ش به تصویب شورای عالی قضایی وقت رسیده است.