البرز
اَلبُرز
رشته‌کوه عظیمی در شمال ایران، با طول ۹۵۰ کیلومتر و عرض بین ۲۵ تا ۱۱۰ کیلومتر. کوه‌های البرز از شهرستان مغان در استان اردبیل شروع می‌شود، به‌سان قوس عظیمی، حاشیۀ جنوب غربی و جنوبی دریای خزر را دور می‌زند و در شمال غربی خراسان به کوه‌های شمالی آن سامان می‌پیوندد و بدین‌سان به کوه‌های هندوکش و فلات پامیر متصل می‌شود.
رشته‌کوه البرز متشکل از سه بخش متمایز بدین شرح است:
- البرز غربی که از رودخانۀ آستاراچای تا درۀ سفیدرود و راه اتومبیل‌رویِ قزوین به رشت با طول ۲۷۰ کیلومتر و ارتفاع حداکثر ۳,۳۰۳ متر (کوه آق داغ) گسترش یافته است و کوه‌های تالش را نیز دربرمی‌گیرد. دامنه‌های مشرف به دریای این قسمت از جنگل‌های انبوه پوشیده شده و عرض آن بین ۳۰ تا ۱۱۰ کیلومتر است. رودخانۀ قزل‌اوزن، که از درونبوم ایران سرچشمه گرفته است، به این بخش راه می‌یابد و آن را به دو قسمت موازی تقسیم می‌کند.
- البرز مرکزی. این کوهستان از درۀ سفیدرود و راه اتومبیل‌روی قزوین به رشت در مغرب آغاز می‌شود و به موازات کرانه‌های جنوبی دریای خزر تا درۀ فیروزکوه و رودخانۀ تالار، با طول ۳۳۰ کیلومتر و عرض متوسط ۸۰ کیلومتر، گسترش می‌یابد. البرز مرکزی مرتفع‌ترین بخش گرانکوه البرز است و کوه‌های بلندی همچون دماوند، بلندترین کوه ایران با ارتفاع ۵,۶۷۱ متر، و ارتفاعات دیگری از جمله علم‌کوه، تخت سلیمان، سماموس، گرمابسر، کهار بزرگ، پالون‌گردن، و توچال و جز آن‌ها نیز در همین قسمت قرار دارند. درۀ شاهرود در غرب و درۀ نور در شرق، این قسمت از البرز را به دو نوار موازی شرقی غربی تقسیم می‌کنند. رودخانه‌های فراوانی که از این کوهستان سرچشمه می‌گیرند به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ گروهی ازجمله رودهای هراز، تالار، چالوس، و شاهرود به دریای خزر می‌ریزند و گروهی همچون حبله‌رود، جاجرود، سولقان، و کرج به‌سوی جنوب روان می‌شوند و کوه پایه‌های درونبومی جنوب البرز را مشروب می‌کنند. به‌سبب بخار آب و ابرهای باران‌زای خزر، بخش‌های شمالی این کوهستان از جنگل‌های انبوه پوشیده شده‌اند. بخش‌های مرکزی با جنگل‌های تنک پوشیده‌اند، حال‌آن‌که بخش‌های جنوبی که به درونبوم ایران نزدیک‌ترند، فاقد جنگل‌اند و جز باغ‌ها و درخت‌زارهای مصنوعی پوشش گیاهی درخور توجهی ندارند.
- البرز شرقی. این بخش از گرانکوه البرز از درۀ فیروزکوه و رودخانۀ تالار تا جنوب گرگان رو به شرق کشیده می‌شود و از آن‌جا به‌سوی شمال شرقی تا سرچشمه‌های رودخانۀ گرگان و مرز استان خراسان ادامه پیدا می‌کند و درنهایت به کوه‌های شمالی خراسان ختم می‌شود. طول این قسمت از گرانکوه البرز ۳۵۰ کیلومتر، عرض آن در حدفاصل علی‌آباد و قلعه‌نوی خرقان، کمترین حد، یعنی ۲۵ کیلومتر، است. دامنه‌های شمالی این بخش از جنگل‌های نسبتاً انبوه پوشیده شده و دامنه‌های جنوبی و مشرف به درونبوم کشور تقریباً خشک و عاری از درخت طبیعی است. ارتفاع متوسط البرز شرقی کمتر از البرز مرکزی، و ارتفاع بیشتر بلندی‌های آن کمتر از ۳,۵۰۰ متر است. بلندترین قلۀ البرز شرقی کوه شاهوار، در ۲۵کیلومتری شمال غربی شاهرود، است که ارتفاع آن به ۳,۹۴۵ متر می‌رسد. از کوهستان‌های البرز شرقی نیز، مانند البرز مرکزی دو دسته رودخانه سرچشمه می‌گیرند که دستۀ اول، مانند رودخانه‌های تالار، تجن، نکا، و گرگان، به دریای خزر می‌ریزند و دستۀ دوم غالباً خشک‌رودها یا رودهای فصلی است و رودخانه‌های خلج، ابرسج، تاش، دامغان‌رود و سمنان، لزور، و حبله‌رود از آن جمله‌اند.
البرز در ادبیات فارسی جایگاه ارزنده‌ای دارد. فردوسی، حماسه‌سرای بزرگ ایران، از این کوه به‌ویژه از قلۀ گردن‌افراز و سپیدپوش دماوند یاد می‌کند و شعرای دیگری، چون ملک‌الشعرای بهار، نیز در وصف آن قصیده‌هایی بس زیبا سروده‌اند. کوه‌های البرز از نظر منابع زیرزمینی نیز درخور اهمیت‌اند و زغال‌سنگ و آهن و سرب از عمده‌ترین کانی‌های آن است.