آوتیس سلطان‌زاده

آوتیس سلطان‌زاده
زادروز	مراغه 1267
درگذشت	شوروی 1317ش
محل زندگی	ایران- شوروی
ملیت	ایرانی ارمنی‌تبار
نام‌های دیگر	آوتیس میکائیلیان
شغل و تخصص اصلی	فعال سیاسی
آثار	انکشاف اقتصادی ایران و امپریالیسم انگلستان
گروه مقاله	علوم سیاسی

آوتیس سلطان‌زاده

آوتیس سلطان‌زاده (مراغه 1267- شوروی 1317ش) Sultan-Zade, Avetis

(نام اولیه: آوتیس میکائیلیان) فعال سیاسی و از بنیان‌گذاران حزب کمونیست ایران. در خانواده‌ای ایرانی و ارمنی‌تبار به دنیا آمد و تا سال پیش از آخر ابتدایی در مراغه تحصیل کرد. پس از آن به علت جدا شدن والدینش و عدم توانایی مادرش در تامین مخارج او، به ایروان رفت و در مدرسۀ ارمنیان آن‌جا تحصیل کرد. سلطان‌زاده از ابتدای جوانی با عضویت در شاخه‌های اصلی حزب کمونیست و اتحادیه‌های کارگری کمونیستی وارد فعالیت‌های حزبی- سیاسی شده است. وی در شوروی سابق به اسم آوتیس سلطانوویچ شناخته می‌شده است.

سلطان‌زاده پس از همکاری در تاسیس حزب عدالت (از نخستین احزاب کمونیستی مهم ایران)، از سال 1919 (دوسال پس از انقلاب اکتبر) در جمهوری‌های شرقی اتحاد جماهیر شوروی و همچنین ایران به دعوت ایرانی‌ها به کمونیسم و جمع کردن آنها زیر پرچم ارتش سرخ پرداخت. در ژوئن ۱۹۲۰ در بندر انزلی کنگرهٔ مؤسس حزب کمونیست ایران را برگزار کرد و طی آن به دبیر اولی حزب برگزیده شد. سپس به همراه چندتن دیگر به عنوان نمایندهٔ این حزب در دومین کنگرهٔ کمینترن شرکت کرد و به عضویت هیات اجرایی کمینترن نیز درآمد. خیلی زود به دلیل ایجاد اختلاف بین او و گروهی از هم‌مرامانش با حکومت شوروی، از حزب کمونیست ایران اخراج شدند و سلطان‌زاده به مسکو فراخوانده شد و در سال ۱۹۲۱ به عنوان مشاور لنین به سمت ریاست ادارهٔ خاور نزدیک در کمیسرهای امور خارجه در مسکو برگزیده شد. در ۲۵ ژانویهٔ ۱۹۲۲ با تصمیم هیات اجراییهٔ کمینترن به عنوان نمایندهٔ حزب در کمینترن انتخاب شد. اما در همین زمان در آن‌جا به انتقاد تند از سیاست‌های شوروی در برابر ایران و پشتیبانی از حکومت رضاشاه پرداخت. متعاقب این مساله او را وادار به کناره‌گیری از مناصب و مسئولیت‌های حزبی کردند. وی از این تاریخ تا سال ۱۹۲۷ به عنوان اقتصاددان برای شوروی کار کرد و در ایجاد انستیتوی بانکداری شوروی نقش مهمی داشت. همچنین وی در این دوره سردبیری مجلهٔ بانکداری شوروی را برعهده داشته است. در سال 1927 با تغییر خط مشی کمینترن، مجددا به فعالیت‌های سیاسی برگشت و حزب «حکومت دموکراتیک کارگران و دهقانان» را تاسیس کرد، و تا سال ۱۹۳۲ (زمان انحلال حزب) رهبری آن را برعهده داشت. سلطان‌زاده علاوه بر دومین کنگره (1920)، در کنگره‌های سوم (۱۹۲۱) و ششم کمینترن (۱۹۲۸) هم به عنوان نمایندهٔ حزب کمونیست ایران شرکت داشت و در بحث‌ها به انتقاد از رهبران کمینترن، از جمله لنین و نیکلای بوخارین پرداخت. وی نهایتا در جریان تصفیه‌های دههٔ ۱۹۳۰ استالین به اتهام جاسوسی برای آلمان نازی تیرباران شد.

سلطان‌زاده جز انتقادات تند و اساسی به برخی سیاست‌های حاکمان اتحاد جماهیر شوروی و خاصه در زمینه‌های اقتصادی، در قبال جنبش میرزا کوچک‌خان هم که متمایل به کمونیست‌ها بود موضع مخالف داشت. بنیان تاریخ‌نگری سلطان‌زاده بر مفهوم عدم رشد و پیشرفت اقتصادی ایران مبتنی بود. در این زمینه او به‌جای ­این‌که مانند ایدئولوگ‌های حزب کمونیست شوروی، شرایط تاریخی ایران را نادیده بگیرد و تلاش کند تا الگوهای ماتریالیسم‌ تاریخی را به ایران هم تعمیم دهد، درصدد برآمد تا نسبت مستقیمی بین استعمار به‌طور کلی و شرایط اقتصادی ایران به‌طور خاص برقرار کند. وی چند عنوان کتاب در زمینۀ تاریخ سیاسی و اقتصاد ایران تالیف کرده که از آن جمله انکشاف اقتصادی ایران و امپریالیسم انگلستان در ایران به چاپ رسیده‌ است. همچنین پاره‌ای از مقالات و مکاتبات وی در مجلدات اول، چهارم، ششم و هشتمِ کتاب اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال و دموکراسی و کمونیستی ایران (فلورانس/ انتشارات مزدک، 1974م) به کوشش خسرو شاکری جمع‌آوری شده‌اند.

---