بیشاپور، شهر باستانی

بیشاپور، شهر باستانی

بيشاپور، شهر باستاني

بر سر راه شیراز به کازرون، در فاصلۀ ۱۴۰کیلومتری شیراز و ۲۳کیلومتری غرب کازرون و در نزدیکی تنگ چوگان واقع است و از آب رود شائور (شاپور) مشروب می‌شود که از تنگ چوگان می‌گذرد. بیشاپور در دشتی سرسبز قرار دارد که در یک سوی آن کوه قلعه دختر است. بیشاپور حد فاصل فارس و خوزستان است. نولدکه بیشاپور را واژه‌ای آرامی به‌معنی بیت شاپور یا سرای شاپور می‌داند و از نظر شماری دیگر از مستشرقان، بیشاپور واژه‌ای است پهلوی به معنی از کارهای خوب شاپور. بیشاپور مرکز کوره (گوره ـ‌ گَور ـ خوره) یا ایالت شاپور بود. طرح بیشاپور به‌خلاف شهرهای گرد فیروزآباد و دارابگرد، کاملا چهارگوش بوده و ابعاد آن ۲×۱ کیلومتر است؛ از این نظر بیشاپور طرحی هیپودامین یا شطرنجی دارد و گمان می‌رود مهندسان رومی آن را طراحی کرده باشند. این حدس بر پایۀ حضور موزاییک‌های رومی در تالار تشریفات بیشاپور تقویت می‌شود؛ گرچه بیشاپور پیچیدگی معماری و شهرسازی رومی را ندارد و بسیار ساده است. در دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ ارنست هرتسفلد و رومن گیرشمن به بررسی بیشاپور پرداختند. گیرشمن و ژرژ سال در ۱۹۳۵ و ۱۹۴۱ کاوش‌هایی در بیشاپور انجام دادند. گیرشمن بدون هیچ کاوشی و با ادعایی عجیب گفته است نبی اکرم (ص) در بیشاپور نماز اقامه کرده و یا خرابه‌های موسوم به معبد آناهیتا همان آتشکده‌ای است که اردشیر برافراشت و دین زردشتی را رسمیت داد! در اواخر دهۀ ۱۳۴۰ و اوایل دهۀ ۱۳۵۰ش علی‌اکبر سرافراز به عملیات مرمت و کاوش در بیشاپور پرداخت. نتایج کاوش‌های او نشان داد که شهر باستانی بیشاپور در سه دورۀ تاریخی شکل گرفته است: اول دورۀ عیلامی است که از آن اطلاعاتی بسیار اندک در دست است؛ دومین دورۀ ساسانی و سومین دوره از صدر اسلام تا اوایل قرن ۵ق است. شهر ساسانی بیشاپور دارای سور و حصار سنگی ستبر و بلندی بود و خندقی پیرامون آن‌جا حفر کرده بودند. دو خیابان اصلی شمالی و جنوبی شهر را به چهار قسمت تقسیم می‌کردند که در میدانی به‌هم می‌رسیدند که دو ستون یادمان شاپور اول ساسانی در آن‌جا نصب شده‌اند. گیرشمن بدون توجه به متن پهلوی دو ستون نامبرده، آن‌ها را جایگاه نذورات معرفی کرده بود. متن پهلوی ساسانی و پارتی دو ستون یادمان را اَپسای دبیر نوشته است و براساس آن آشکار می‌شود که احداث شهر در ۲۶۶ و پس از پیروزی شاپور اول ساسانی بر والریانوس، امپراتور روم، به ‌پایان رسیده بود؛ گویا اسرای رومی در احداث شهر مشارکت داشتند. کاوش‌ها ثابت می‌کند که خرابه‌های موسوم به آتشکدۀ آناهیتا در اصل پرستشگاه آب و ایزد اردویسور آناهیتاست. پرستشگاه آناهیتای بیشاپور بنایی است مکعبی شکل که هر ضلع آن چهارده متر است و آن را شش متر پایین‌تر از سطح آب‌های جاری ساخته‌اند تا آب نهر شائور با کانال‌هایی به درون حوض مرکزی معبد هدایت شود و از آن‌جا در پیرامون بنا به‌گردش درآید. مرکز معبد بدون سقف است و به‌جای صحن، حوض مرکزی بسیار کم‌عمقی ساخته‌اند. تندیس گاو که نماد ایزد آناهیتاست بر فراز دیوارهای فوقانی نصب شده بود تا سیمای آن درون آب منعکس شود. آناهیتا، ایزد محبوب اولین شاهان ساسانی بود. ساسان، اردشیر بابکان و شاپور سرپرستی آتشکدۀ آناهیتا در شهر استخر را برعهده داشتند. کاخ شاپور با وسعت ۷۸۱ متر مربع در جنوب شرقی معبد آناهیتاست. تالار تشریفات بیشاپور طرحی صلیبی دارد و کالبد آن از چهار ایوان متقارن شکل می‌گیرد. ابعاد ایوان شمالی ۷×۹ متر است. صحن مرکزی کاخ ۲۳×۲۳ متر است که جرزهایی به قطر هفت متر دارد. شیوۀ معماری طاق و قوس و ساخت جرزهای ستبر و فیلپوش‌های بزرگ نشان می‌دهد که گنبدهای بزرگ و سنگینی بر روی کاخ استوار بوده‌اند. کاخ با گچبری آراسته بود. در انتهای دالان‌های شرقی و غربی تالار تشریفات بیشاپور، دو ایوان موزاییک‌کاری‌شده قرار دارند که کار صنعتگران رومی است. موزاییک‌ها صحنه‌هایی از زنان، مردان، طبیعت و حیوانات را به شیوه‌ای رومی نمایش می‌دهند. بیشاپور شهری اسلامی نیز به‌شمار می‌رود و یکی از اولین نمونه‌های مساجد صدر اسلام در بیشاپور کشف شده است.