المسالک و الممالک
مَسالِک و المَمالِک (المَسالِک...)
عنوان کلی برخی کتاب‌های جغرافیایی، تألیف مؤلفان مسلمان به زبان عربی. سبب پیداش این آثار نیاز مسلمانان به آگاهی از جغرافیا و معیشت سرزمین‌های مفتوحه، دریافت جزیه، سرعت و سهولت دسترسی به نواحی دور و نزدیک و لزوم انجام فرایض دینی چون سفر حج و سفرهای تجاری و آموزشی بود. نخست با توصیف شهرها و کشورها در آثار مورخان و نویسندگانِ جنگ و جهاد آغاز شد و سپس تکامل یافت و به‌صورت کتاب‌های مستقل با عنوان‌های المسالک و الممالک، مسالک الممالک، البُلدان، الخراج و مانند آن‌ها تألیف شد. شمار آثار معتبر از این‌گونه، که اکنون در دست است، به ۳۰ می‌رسد. مهم‌ترین کتاب‌های معتبر از این دست عبارت‌اند از ۱. المسالک و الممالک (یا کتاب المسالک و الممالک) از مؤلف ایرانی‌تبار، ابن خردادبه، که از نخستین کتاب‌های جغرافیایی و قدیم‌ترین اثر در این باره است و پس از او الگوی مؤلفان دیگر شد. از آن‌جا که نویسندۀ صاحب‌البرید و الخبر و از ندیمان معتمد، خلیفۀ عباسی، بود کتابی معتبر و مستند است. بخش بزرگی از آن را مؤلف از آثار بطلمیوس ترجمه کرده و با اصول مأخوذ از تشکیلات ایرانی درآمیخته است. وی جهان را به هفت اقلیم، با مرکزیت بغداد، تقسیم می‌کند دیگر نواحی عالم در این نوشته‌ها جای اندکی دارند. این کتاب با ترجمۀ فرانسوی باربیه دومنار همراه با متن عربی در پاریس (۱۸۶۵م) و نیز در لیدن (۱۸۸۹) چاپ شده است. ۲. مسالک‌الممالک از جغرافیا‌نویس ایرانی‌تبار، ابواسحاق ابراهیم اصطخری (قرن ۴ق). مؤلف سفرهای بسیار کرده و ابن حوقل را دیده است. اساس کتاب او اطلس ابوزید بلخی است. روش اصطخری با جغرافیای بطلمیوسی متفاوت است. او تألیف خود را به ۲۰ باب جغرافیایی تقسیم می‌کند که با شهرهای مقدس نجد و حجاز آغاز می‌شود و جهان اسلام را از غرب تا شرق دربر‌می‌گیرد. ابن حوقل و مقدّسی نیز از آن تأثیر پذیرفته‌اند. این کتاب به‌صورت ناقص چاپ شده است (لیدن، ۱۸۷۰). ۳. صورة‌الارض یا مسالک الممالک ابن حوقل (یا: کتاب صورة‌الارض و صفات اَشکال‌ها و مقدارها فی الطول و العرض)، تألیف ابن حوقل سیاح و بازرگان عرب (قرن ۴ق). این اثر برگرفته از مکتب جغرافیایی بلخی، عمدتاً برگرفته از اثر اصطخری است، امّا مؤلف آگاهی‌هایی ارزشمند از دیده‌ها و دانسته‌های خویش بر آن افزوده است. این کتاب در لیدن (۱۸۷۳) و لایپزیگ (۱۹۳۸ـ۱۹۳۹) چاپ شده است.