بیت الحکمه
بِیتُ‌الحِکْمه
نخستین مؤسسۀ علمی و فرهنگستانی در تاریخ اسلام که در بغداد فعالیت داشته و در نهضت ترجمه و انتقال دانش هندی، یونانی، و ایرانی به فرهنگ و تمدن اسلامی نقشی بزرگ ایفا کرد. سنگ بنای بیت‌الحکمه در آغاز خلافت عباسیان با گردآوری کتاب‌هایی که ابوجعفر منصور (۱۳۶ـ۱۵۸ق) آغاز کرد نهاده شد. خلفای بعد از او، به‌خصوص هارون‌الرشید، بر غنای کتابخانه که خزانةالحکمه خوانده می‌شد افزودند، ولی اوج فعالیت آن در دوره مأمون عباسی (۱۹۸ـ۲۱۸ق) بود. خاندان ایرانی‌تبار برمکیان در تأسیس بیت‌الحکمه و نهضت ترجمه نقشی چشمگیر داشتند. بیت‌الحکمه علاوه‌بر کتابخانه دارای رصدخانه و مرکزی برای بحث و مناظره، تدریس، ترجمه و استنساخ کتاب بود و عدۀ زیادی از دانشمندان، مترجمان، کاتبان و صحافان در آن‌جا به کار اشتغال داشتند. به‌دلیل علاقه و توجه خلفا، به‌خصوص مأمون، مجموعۀ عظیمی از آثار یونانی، ایرانی و هندی در بیت‌الحکمه گردآوری شد و بسیاری از آن‌ها به عربی ترجمه شد. از دانشمندان و مترجمان عالی‌مقامی که در بیت‌الحکمه خدمت می‌کردند می‌توان از سهل بن هارون فارسی، ادیب و شاعر شعوبی، که نخستین مدیر و رئیس بیت‌الحکمه بود، و همچنین از سعید بن هارون، برادر سهل، ابوسهل فضل بن نوبخت فارسی، که خازن‌الکتب (کتابدار) و مدیر بیت‌الحکمه بود، یحیی (یوحنا) بن ماسویه، سند بن علی یهودی که ریاست رصدخانه را برعهده داشت، و مترجمانی چون یوحنا بن بطریق فیلسوف، حنین بن اسحاق، و پسرش اسحاق بن حنین و دَه‌ها دانشمند و مترجم دیگر نام برد. سیاهه‌ای از اسامی مؤلفان و مترجمان بیت‌الحکمه همراه با اسامی کتاب‌های آن‌ها در مقالۀ هفتم کتاب الفهرست ابن ندیم آمده است. این کتاب‌ها از زبان‌های یونانی، هندی، پهلوی، و سریانی به عربی ترجمه شده‌اند. دورۀ شکوفایی بیت‌الحکمه در عهد مأمون بود. پس از مأمون به‌دلایل متعدد، ازجمله انتقال مرکز خلافت از بغداد به سامرا، فتنه‌ها و آشوب‌های سیاسی و نظامی در امپراتوری عباسی، دشمنی سلجوقیان با معتزله و غارت و ویرانی بیت‌الحکمه موجب شد که این مؤسسه علمی آسیب ببیند. شماری از کتاب‌های آن را ظاهراً خواجه نصیرالدین طوسی به رصدخانۀ مراغه منتقل کرد. نسخۀ خطی کتاب الفنون‌الحربیه (کتاب‌الحیل) از هرثمی شعرانی از یادگارهای کتاب‌های بیت‌الحکمه است که امروزه در کتابخانه کوپریلی در ترکیه نگهداری می‌شود.