بیات
بَیات
(نیز: بایات؛ بیاووت؛ بایاوت؛ در لغت به معنی «بادولت و پرنعمت») قبیلۀ ترک، از ترکمانان غُز. بیات‌ها پیش از مهاجرت به آسیای جنوب غربی در اطراف رودخانه قراموران، از شاخه‌های رودخانه لئائوهو در شرق چین پراکنده بودند. اینان همزمان با سلاجقه به ایران وارد شدند و به‌تدریج تا عراق و آناتولی و شام پیش رفتند. بیات‌ها در قرن ۶ق دولت کوچکی در پشتکوه لرستان تشکیل دادند که در اوایل قرن ۷ق به‌دست شجاع‌الدین خورشید لر برافتاد. بیاووت/ بایاوت‌های خوارزم، که بستگان ترکان خاتون، مادر سلطان محمد خوارزمشاه، و همچنین خویشاوندان یکی از همسران محبوب او بودند، از این طریق ثروت و قدرت فراوانی به‌دست آوردند. بیات‌های شام و آناتولی بخشی از اتحادیۀ آق‌قویونلو بودند و در آغاز قرن ۱۰ق به قزلباشان پیوستند. نواحی کزار و کرهرود و بوزچلّو، پیش از صفویه مسکن گروهی بزرگ از بیات‌ها بود که اعقابشان هنوز در آن نواحی به‌سر می‌برند. شاه‌اسماعیل اول صفوی در اوایل سلطنت خود گروهی از این مردم را به داغستان و دربند انتقال داد. اغورلرسلطان بیات، حاکم گزّار و نایب‌الحکومۀ محمدباقر میرزا پسر خردسال شاه‌عباس در حکومت همدان، به‌دست شاهوردی‌خان حاکم لر کوچک به‌قتل رسید. جمع کثیری از بیات‌های کرکوک در عهد شاهطهماسب به حوالی تهران و هشتگرد انتقال یافتند. بیات‌های قم در ۹۵۵ـ۹۵۶ق کوشیدند مانع از تفوق القاص میرزا برادر شورشی شاهطهماسب بر این شهر شوند اما مغلوب شدند. گروهی از بیات‌های ایروان در اواخر دورۀ شاه‌عباس اول به گرجستان انتقال یافتند و در اوایل سلطنت شاه‌عباس دوم، حدود ۳۰۰ خانوار از بیات‌های ایروان در قلعۀ ماکو مستقر شدند. مصطفی بیگ بیات، جد خوانین بیات ماکو، سرکردۀ این مردم بود. حاج میرزا آقاسی از بیات‌های ایروان است. بیات‌های نیشابور، موسوم به قرابیات، از میانۀ قرن ۱۰ تا میانۀ قرن ۱۳ق، یکی از نیروهای مؤثر اجتماعی در خراسان بودند. اینان در ۹۹۷ـ۱۰۰۰ق مانع از چیرگی ازبکان بر قسمت‌هایی از خراسان شدند. عبدالمؤمن‌خان اشترخانی در ۱۰۰۰ق نیشابور را تصرف کرد و بسیاری از خوانین بیات را اعدام کرد. اولاد بابا الیاس در عصر شاه‌عباس حکومت اسفراین و نیشابور را دردست داشتند. جمعی از بیات‌های نیشابور به‌همراه بیات‌های کرکوک در عهده نادرشاه به افغانستان تبعید شدند. حسن‌خان بیات نیشابوری از سرداران بزرگ نادر بود. حکومت نیشابور تا عصر فتحعلی‌شاه با خاندان حسن‌خان بود. بیات‌های نیشابور امروزه در روستاهای بلوک خَرْوْ و سرولایت اسکان یافته‌اند.