حصن کیفا
حِصن کَیفا
شهری بر کرانۀ راست دجله، در بین‌النهرین علیا (در اصطلاح جغرافی‌دانان عرب «الجزیره») در میان راه دیار بکر و جزیرۀ ابن عمر (جیزرۀ کنونی) واقع در ترکیه. ترک‌ها این نام را به تحریف، حَسَن کِیف می‌خوانند. در زبان ارمنی قدیم کِنتزی نامیده می‌شد و یاقوت از آن به نام حِصن کَیبا یاد کرده است. دژی استوار روی صخره‌ای بر بالای دجله داشته است، که شهر را بر گرد آن ساخته بودند. در قرون میانه به داشتن آب‌و‌هوای ناسالم معروف بود. پیشینۀ این شهر به ۸۰۰پ‌م می‌رسد. سکه‌هایی مربوط به پارتیان، یونانیان، رومیان و روم شرقی در آن‌جا یافته‌اند. زمانی مرز ایران و روم بود. قلعۀ کیفا چند قرن اهمیت سوق‌الجیشی داشت. در قرن ۵م این شهر مرکز اسقف‌نشین نسطوری بود و مقدسی از کلیساهای متعدد آن یاد می‌کند. عباسیان، حمدانیان، سلجوقیان و ارتقیه بر آن حکم راندند، و در دورۀ ارتقیه حصن کیفا به اوج رونق و شکوه خود رسید. در ۶۲۹ق ایوبیان مملکت ارتقی حصن کیفا را برانداختند. در ۶۵۸ق (۱۲۶۰م) مغولان آن‌جا را اشغال، غارت و ویران کردند و از آن پس این شهر روبه انحطاط گذاشت. ایوبیان به آق‌قویونلو تسلیم شدند و در قرن ۱۰ق ایرانیان به منطقه حمله بردند و حصن کیفا در قلمرو شاه اسماعیل صفوی قرار گرفت. به گفتۀ ابن شَدّاد در آن شهر کاخ‌ها، مساجد و مدارسی وجود داشته است. مقبرۀ زینل بیگ، پسر اوزون حسن آق‌قویونلو، هم در آن‌جاست.