خوابگزاری
خوابگُزاری
(یا: تعبیر خواب) فَنّ تعبیر و تفسیر رؤیاهایی که آدمی در خواب می‌بیند. آگاهی ما دربارۀ اعتقاد ایرانیان باستان به خوابگزاری اندک است. فن خوابگزاری و پیدایش جماعت خوابگزاران را به‌سبب نگارشِ خواب‌نامه‌های فراوان در دورۀ اسلامی، بیشتر باید فنی شکل‌گرفته در دورۀ اسلامی به‌شمار آورد؛ گو این‌که می‌توان شواهدی نامدوّن از تعمق در معنای خواب را در میانِ اقوام دیگر نیز یافت. در روایات اسلامی رؤیای صادقه جزئی از اجزاء هفتادگانۀ نبوت به‌شمار رفته است. قرآن به امر خواب و رؤیا اعتنا کرده است. به نقل از قرآن، یوسف (ع) خوابِ دیگران را تعبیر می‌کرده و خداوند به او علم تعبیر رؤیا یا «علم تأویل الاحادیث» آموخته بوده است. نیز در قرآن به خواب ابراهیم (ع) و خواب پادشاه مصر و خواب یوسف (ع) و غیره اشاره شده است. حکمای اسلامی دربارۀ خواب و انواع آن و نیز علم تعبیر رؤیا بحث کرده‌اند، از آن جمله ابن عربی در فُصوص‌الحِکَم در این باره بحث کرده و خواب را ارتباط بُعد مثالی وجود انسان (مرتبۀ خیال) با عالم مثال و مبادی عالیه دانسته و رؤیا را عالم رمز و نماد خوانده که محتاج تعبیر و تأویل است. برخی رؤیاهای صادقه صریح و بی‌نیاز از تأویل و تعبیرند امّا برخی دیگر چون حکایت نمادین نفس از مشهودات غیبی خویش است، نیاز به تعبیر دارند. ولی همه یا بیشتر رؤیاها صادقه یا رحمانی نیست بلکه ناشی از تأثیرات عوامل درونی و بیرونی است. در روایات اسلامی از خواب‌های شیطانی و در قرآن از اَضغاث اَحلام (← اضغاث اَحلام) سخن رفته است که خواب‌هایی پریشان و درهم و عاری از اصالت‌اند. با توجه به دشواری تمیز بین خواب‌های اصیل و غیر آن و نیز تعبیر آن، فقها معمولاً مضامین خواب و رؤیا را فاقد حجیت شرعی دانسته و گفته‌اند هیچ رؤیایی برای بینندۀ آن یا دیگری ایجاد تکلیف شرعی نمی‌کند و نمی‌توان به آن استناد کرد. در تشخیص رؤیای رحمانی از غیر آن گفته‌اند که اگر مضمون و محتوای رؤیایی یا لوازم آن منافات با شرع و عقل داشته باشد پذیرفته نیست. رواج فن خوابگزاری را باید تا حدی مربوط به پادشاهان و امیرانی دانست که در دستگاهِ خود شماری خوابگزار به‌کار گمارده بودند. کار خوابگزاران آن بود که رؤیاهای درباریان، به‌ویژه شاه، را تعبیر کنند و چون خواب به مفهومی که خوابگزاران مراد می‌کرده‌اند وقایع آینده را در قالبِ تصاویری رمزآمیز مکشوف می‌کرد، خوابگزاران از نزدیک‌ترین معتمدانِ شاهان بودند. در فرهنگ اسلامی و ایرانی مشهورترین کتاب خوابگزاری کتاب تعبیر خواب ابن سیرین است که می‌گویند در قرن دوم هجری می‌زیسته، ولی آنچه امروز به نام کتاب تعبیر خواب ابن سیرین چاپ می‌شود در واقع همان کتاب خوابگزاری حُبَیش تفلیسی از نویسندگان فارسی‌زبان قرن پنجم هجری است. نیز ← رؤیا