رمان تاریخی
رمان تاریخی (historical novel)
نوعی داستان بلند که نویسنده‌اش تاریخ را زمینه و دست‌مایۀ آفریدن اثر ادبی قرار می‌دهد. اشخاص رمان تاریخی بعضاًَ حقیقی و گاه خیالی‌اند، اما صحنه‌ها واقعی و برگرفته از تاریخ‌اند، رمان تاریخی داستان روایی منثوری است که زمان وقوع آن به گذشته‌های دور یا نسبتاً دور باز می‌گردد. گرچه نگارش ماجراهای داستانی تاریخی پیشینه‌ای دیرینه و ریشه در حکایت‌ها و قصه‌های سلحشوری و رُمانس دارد، والتر اسکات، نویسندۀ انگلیسی، را می‌توان ابداع‌کنندۀ رمان تاریخی به‌شکل امروزی آن دانست. اسکات داستان‌های خود، ازجمله آیوانهو، را با آمیختن ماجراهای عاشقانۀ تخیلی، شخصیت‌سازی، و وفاداری و خیانت در گذشته‌ای که خود آن گذشته واقعیت داشته است، تصنیف کرد و نویسندگان اروپایی با تقلید از شیوۀ او بر گسترۀ این ژانر افزودند. ویکتور هوگو و اَلکساندر دوما از بزرگ‌ترین نویسندگان رمان تاریخی شمرده می‌شوند. در این نوع رمان غالباً عصر و دوره‌ای تصویر می‌شود که در آن فرهنگی در حال مرگ با فرهنگی که در حال زاده‌شدن است، در ستیز و کشمکش‌اند. در ادبیات داستانی فارسی، رمان‌نویسی با نوشتن رمان‌های تاریخی آغاز شد. نخستین رمان فارسی شمس و طُغرا، به قلم محمدباقر میرزا خسروی، رمانی تاریخی در ۳ جلد (۱۳۲۷ـ۱۳۲۸ق) است که حوادث آن در دوران مغول می‌گذرد. این رمان تحت تأثیر آثار الکساندر دوما قرار دارد. عشق و سلطنت یا فتوحات کوروش کبیر (۱۳۳۴ق) اثر شیخ موسی کبوترآهنگی نمونه ای دیگر از رمان های تاریخی فارسی است. از نمونه‌های جدیدتر رمان تاریخی فارسی آشیانۀ عقاب از زین‌العابدین مؤتمن، رابعه از حسینقلی مستعان، و ده نفر قزلباش اثر حسین مسرور را می‌توان نام برد.