پریون
پریون (prion)
سرنام عبارت انگلیسی ذرات پروتئینی عفونی[۱]. این ذرات عواملی عفونی‌اند که صدبار کوچک‌تر از ویروس و مرکب از پروتئین‌اند و هیچ‌گونه اسید نوکلئیک (مادۀ وراثتی) تشخیص‌دادنی ندارند. این ذرات با چند بیماری تباه‌کنندۀ مغز در پستانداران، مانند انسفالوپاتی اسفنجی شکل گاوی[۲] در گاو، اسکراپی[۳] در گوسفند، و بیماری کروتزفلت ژاکوب[۴] و کورو در انسان مرتبط‌اند. عصب‌شناس امریکایی، استانلی پروزینه[۵]، پریون را در ۱۹۸۲ کشف کرد. این کشف هنگامی رخ داد که او و همکارش عامل عفونی واحدی را برای اسکراپی جداسازی کردند که فقط دارای پروتئین و فاقد اسید نوکلئیک بود. نظریۀ پروزینه ثابت‌نشده باقی مانده است، امّا در پژوهش‌های بعدی پروتئین و سازوکار عمل پریون تعیین شدند. در ژوئن ۲۰۰۰، پژوهشگری امریکایی ثابت کرد که پریون‌ها قدرت انتشار بیماری دارند. سه سال بعد، پروزینه به‌سبب عرضۀ نظریۀ پریون به جایزۀ نوبل پزشکی و فیزیولوژی دست یافت. اکنون مشخص شده است که پریون‌ها مرکب از یک پروتئین ساده، معروف به پی‌آرپی[۶]، شامل ۲۵۰ اسید آمینه است که ژن آن به‌صورت عادی در پستانداران، ازجمله انسان، یافت می‌شود. این پروتئین ممکن است به دو شکل وجود داشته باشد: یک شکل طبیعی بی‌ضرر که در گلبول‌های سفید و سطح یاخته‌های عصبی مغز یافت می‌شود، و شکلی غیرطبیعی که موجب بیماری می‌شود. شکل غیرطبیعی بسیار پایدار و در دماهایی حدود ۳۵۰ درجۀ سلسیوس، در برابر پرتو فرابنفش و آنزیم‌های قوی مقاوم است. این عامل با برقراری یک واکنش زنجیره‌ای و تاب‌دادن پروتئین طبیعی، آن را به‌شکل غیرطبیعی درمی‌آورد و موجب عفونت می‌شود. هرگاه پریون در دستگاه عصبی تجمع یابد، به‌شکل مجموعه‌ای از رشته‌های دراز درهم می‌آمیزد، به بافت آسیب می‌رساند، سوراخ‌هایی در مغز پدید می‌آورد، و به آن ظاهر اختصاصی اسفنجی‌شکلی می‌بخشد. از آن‌جاکه دستگاه ایمنی پریون را عاملی بیگانه نمی‌شناسد، هیچ واکنش ایمنی نیز پدید نمی‌آید. در ۱۹۹۲، پژوهشگران آلمانی نشان دادند که موش‌های فاقد ژن پی‌آرپی نسبت به بیماری اسکراپی حساس نیستند. این یافته قویاً نظریۀ لزوم پروتئین‌های پی‌آرپی برای پیشرفت بیماری را تأیید کرد. بیماری پریون با انتقال از سایر افراد، مثلاً از طریق غذا یا اعمال پزشکی، و با وراثت یک جهش در ژن پی‌آرپی پدید می‌آید. جهش‌های متفاوت موجب تولید پریون‌های کمی متفاوت می‌شود که در نواحی ویژۀ مغز تجمع می‌یابند و موجب نشانه‌ها و بیماری خاص می‌شوند. حدود دَه درصد از موارد بیماری پریون انسانی، ازجمله کروتز فلت جاکوب، و بیماری ژرستمان ـ استراسلر ـ شنیکر[۷]، شکلی نادر از جنون، ارثی‌اند. پیشنهاد شده است که پریون‌های متشکل از سایر پروتئین‌های غیر از پی‌آرپی عهده‌دار سایر بیماری‌های تباه‌کننده در انسان، ازجمله بیماری آلزایمرند.