زری بافی
زَری‌بافی
پارچۀ ابریشمین از جنس زری. از گران‌ترین و مشهورترین دست‌بافته‌های ایران است که در عصر حاضر چندان رایج نیست. چون در بافت این پارچه از رشته‌های طلا استفاده می‌شود، به «زری» معروف است و بافندۀ آن را نیز «زرباف» گویند. دو محقق برجستۀ ایران‌شناس، فیلیس اکرمان و پروفسور پوپ، که به جمع‌آوری نمونه‌های هنر ایران پرداختند، پس از ذکر پیشینۀ پارچه‌های نفیس ایران، رونق‌یافتن بافت زری و مخمل در دورۀ صفویه را نقطۀ عطفی در هنر ایران می‌دانند. پارچه‌های زری و مخمل، که از عصر صفوی برای تن‌پوش شاهان و درباریان به‌کار می‌رفت، در زمان قاجار برای بافت لباس اشراف و اعیان تقریباً رسمیت یافت. در زمان پهلوی، زری و مخمل در بافت پرده‌های تالار و نیز در مراسم سلام و تشریفات به‌کار رفت. شهرت هنر زری‌بافی ایران عالم‌گیر است و تعدادی از زری‌های ایران در موزه‌های متروپولیتن نیویورک، لیون فرانسه، ارمیتاژ روسیه، آستان قدس رضوی، دوران اسلامی و دیگر موزه‌های معتبر دنیا وجود دارد. بیشتر سیاحان و شرق‌شناسان که به ایران سفر کرده‌اند، ازجمله تاورنیه، شاردن و سر پرسی سایکس، در نوشته‌های خود از بافته‌های زری ایران یاد کرده‌اند. ازجمله زری‌های نفیس و قدیمی ایران، زریِ موجود در موزۀ کوپر یونیون با منظره‌ای از لیلی و مجنون است و نام بافندۀ آن، غیاث که در عصر صفوی می‌زیسته، روی آن بافته شده است؛ دیگری در موزۀ متروپولیتن نگهداری می‌شود که تاریخ ۱۰۰۸ق روی آن بافته شده است؛ اما قدیمی‌ترین قطعۀ زری موجود در ایران، روپوش ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع)، است که به ۹۵۶ق تعلق دارد. فرآیند تولید زری عبارت‌اند از تهیۀ مواد اولیه، رنگ، نقشه، دستگاه و مهم‌تر از همه روش بافت. مواد اولیۀ زری، ابریشم و گلابتون است که ابریشم ایران، با پیشینه‌ای کهن، شهرت و اعتبار جهانی دارد. گلابتون، از دیگر مواد زری‌بافی است که از تابیدن مفتول طلا و نقره به دور نخ ابریشمین تهیه می‌شود. مراحل تولید گلابتون عبارت‌اند از تهیه مفتول طلا و نقره، سیم‌‌کشیدن و نخ‌کوبیدن. دومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ رنگ و رنگ‌آمیزی است. اصول و ضوابط رنگ‌آمیزی در همۀ دست‌بافته‌ها تقریباً یکسان و تفاوت آن‌ها فقط در نوع مادۀ اولیه دست‌بافته، با توجه به پشمی یا ابریشمی‌بودن و نوع دندانه‌دادن آن است. سومین مرحلۀ فرآیند تولید زری، تهیۀ «طرح و نقشه» است که بعد از رنگ، بیشترین تأثیر را در چشم بیننده می‌گذارد. در زری اکثر طرح‌ها، تکرار نقش یک نگاره است که در اصطلاح به آن «واگیره» گویند. در طرح‌های زری، معمولاً نگاره‌هایی چون بُته، انواع گل، انواع اسلیمی، نگاره‌های بَندی، پرندگان، لیلی و مجنون، آهوان، شیران، بید مجنون، گلدان، خوشۀ انگور به‌کار می‌رود. چهارمین مرحلۀ فرآیند تولید زری، ساخت دستگاه زری‌بافی است که بر دو نوع است: ژاکارد و دستوری. دستگاه ژاکارد مجهزتر از دستوری است. آخرین مرحلۀ فرآیند تولید زری، مرحلۀ بافت آن است. هنگام بافت زری، پشت پارچه مقابل دیدگان بافنده قرار دارد که همین امر، بافتن آن را سخت می‌کند. امروز، گرچه بافت زری منسوخ شده است، در کارگاه‌های سازمان میراث فرهنگیِ تهران و نیز در چند شهر دیگر ازجمله کاشان، یزد و اصفهان بافته می‌شود. از زربافان قدیمی، اسامی غیاث‌الدین، عبدالله بن محمد، معزالدین غیاث و سیفی روی پارچه‌های زریِ برجامانده از عصر صفویه مشهود است. حبیب‌الله طریقی و فرزندش، محمد طریقی، ماشاءالله عنایتی و محمود محمودی از مشهورترین زربافان معاصرند.