سلجوقیان
سَلجوقیان (حک: ۴۲۹ـ اوایل قرن ۸ق)
(یا: سلاجقه؛ آل سلجوق) سلسله‌ای حکمران، از ترکمانان غز در گسترۀ وسیعی از سرزمین‌های اسلامی. سلجوقیان در پنج شاخۀ سلاجقۀ بزرگ، عراق، کرمان، روم و شام، در سرزمین‌های خراسان، عراق، کرمان، شام و بخشی از سرزمین روم حکومت کردند و یکی از دوره‌های مهم تاریخ اسلام را رقم زدند. سلاجقۀ بزرگ، که مؤسس دولت این طایفه هستند، از کاشغر تا حَلَب حکم راندند و عنوان «سلطان» خاص آنان بود و سایر سلسله‌های این طایفه مطیع دستورات ایشان بودند. سلاجقه، به سلجوق بن دُقاق، از امرای ترکمانان غز، منسوب‌اند. ایشان که پیش از مهاجرت به دین نصاری بودند در اواخر عهد سامانیان در حدود ۲۷۵ق از ترکستان به ماوراءُالنَّهر کوچیدند و دارای قدرتی شدند که سلطان محمود غزنوی را نگران ساخت. جانشینان سلجوق بر خراسان تسلط یافتند و امارت خود را در مرو اعلام داشتند. پس از شکست‌‌های سلطان مسعود غزنوی از سلجوقیان، در نزدیک نسا (۴۲۶ق) و در جنگ دندانقان (۴۳۱ق) آنان متصرفاتشان را میان خود تقسیم کردند. با این عمل، دولت سلاجقه تشکیل شد و در دورۀ سلطنت طغرل‌بیگ، الب‌ارسلان و ملکشاه سلجوقی قلمروشان تا حدود قلمرو ساسانیان فزونی یافت و اقتدار ایشان تهدیدی برای دیگر سلسله‌های هم‌عصرشان شد. چندی بعد بلاد شام و بخش‌های وسیعی از روم را متصرف شدند و با آغاز جنگ‌های صلیبی، با صلیبیون به جنگ پرداختند. اما رفته‌رفته اختلافات داخلی، مخصوصاً پس از مرگ ملکشاه، آنان را ضعیف کرد. ضعف ایشان و گرایش برخی از آنان به اسماعیلیه موجب قدرت‌‌یافتن اسماعیلیان در الموت، قهستان و اصفهان شد. در دورۀ سلجوقیان، به‌‌دلیل وسعت قلمرو حکومتشان، زبان فارسی نیز به میزان گسترده‌تری رایج شد. آن‌ها نسبت به ساخت بناهای گوناگون، مانند مساجد، مدارس و به ویژه مدارس نظامیه و مقابر اهتمام داشتند و به تشویق هنرمندان و شعرای نامداری همچون انوری و، معزی ارزقی، انوری ابیوردی پرداختند. سلجوقیان همچنین در تاریخ سیاسی ایران تأثیر بسیاری گذاشتند و ظهور آنان سلطۀ اتابکان ترک را در اکثر سرزمین‌های ایران موجب شد.