مکه
مَکّه
| مکه | |
|---|---|
| نام فارسی | مکه |
| نام پیشین | بکه و ام القری |
| کشور | عربستان |
| موقعیت | ۷۲کیلومتری بندر جده و ۸۰کیلومتری دریای سرخ، در ناحیه حجاز عربستان |
| جمعیت | ۱,۶۱۴,۸۰۰ نفر (۲۰۰۳) |
| بناهای مهم | خانه کعبه |
مقدس‌ترین شهر جهان اسلام، جایگاه خانۀ کعبه قبلۀ مسلمانان، زادگاه پیامبر و بسیاری از بزرگان اسلام. در ۷۲کیلومتری بندر جده و ۸۰کیلومتری دریای سرخ، در ناحیۀ حجازِ عربستان سعودی واقع شده است و ۱,۶۱۴,۸۰۰ نفر جمعیت دارد (۲۰۰۳) و ۲۷۷ متر بالاتر از آب‌های آزاد قرار گرفته است. این شهر بین دو رشته تپه‌های خشک و لُخت در وادی یا بَطن مکه قرار دارد. این شهر را در قدیم بَکّه و اُمّ‌القری نیز نامیده‌اند. در قرآن یک‌بار با نام مکه (فتح، ۲۴)، یک‌بار با نام بکه (آل‌عمران، ۹۶) و یک‌بار به نام ام‌القری (انعام، ۹۲) از آن یاد شده است. یک‌بار نیز با عنوان «بلد امین» (شهر امن و امان) بدان سوگند یاد شده است (تین، ۳). مکۀ قدیم از دو قسمت بطحاء و ظواهر تشکیل می‌شد. بطحاء قسمت اصلی و محل کعبه بود و به همین سبب قریش ساکن آن‌جا را ابطحی نامیده‌اند. در شکاف‌های میان تپه‌های مکه آبادی‌هایی بود که شِعب می‌نامیدند و در هر شعب قبیله‌ای واحد می‌زیست. مشهورترین آن‌ها شعب ابوطالب است. نواحی بیرونی‌تر را ظواهر و ساکنانش را قریش ظواهر می‌خواندند. مکه احتمالاً همان‌جایی است که بطلمیوس به نام ماکورابا می‌شناخت. این شهر از قدیم امکان کشاورزی نداشت و آب آن از چاه مشهور زمزم و چاه‌های خانگی بود، اما در هنگام بارش‌های پراکنده و نامنظم گهگاه دچار سیل‌های ویرانگر می‌شد. مَقدسی از هوای خفقان‌آور، وزش بادهای سام و زیادی مگس در آن‌جا سخن می‌گوید. ولی موقعیت تجاری مکه بسیار مناسب بود و جادۀ معروف به ادویه از آن‌جا می‌گذشت. به‌ویژه در نیمۀ دوم قرن ۶م، ناامن‌بودن راه‌های بازرگانی بین خلیج فارس و عراق به سوریه و مصر، به‌سبب جنگ‌های مداوم ایران و روم شرقی، مسیر کاروان‌ها را به‌سمت غرب عربستان تغییر داد و به‌همین سبب تجارت مکه رونق فراوان گرفت و کنترل تجارت از اقیانوس هند تا مدیترانه به‌دست تاجران زیرک مکی افتاد. احتمالاً حملۀ ابرهه، حاکم حبشی یمن، به مکه به قصد جلوگیری از سلطۀ افزون‌تر مکیان بر این تجارت پرمنفعت صورت گرفت. مکه از روزگاران کهن شهری مقدس شمرده می‌شد و در قرآن بانیان خانۀ کعبه، ابراهیم و اسماعیل‌اند. به روایت عرب، مکه نخست در دست جُرهُم بود، آن‌گاه خُزاعه برآن مسلط شد و ۳۰۰ سال بعد، ظاهراً در قرن ۵م، قُریش به رهبری قُصَیّ، به یاری کنعان، جای خزاعه را گرفت. به احتمال فراوان قُصَیّ نخستین کسی بود که در مکه سکونتگاه دایمی ساخت. قصی خود را از اعقاب اسماعیل می‌دانست و به روایت اعراب با منذر بن نُعمان، پادشاه حیره، و بهرام گور ساسانی معاصر بود. قصی، از قریش ظواهر بود، و فرزندانش توانستند مهم‌ترین مناصب مکه ازجمله سقایت، رفاده و لواء را به‌دست آورند و سیادت خود را بر شهر بگسترانند؛ اما مکه رئیس و حاکم معیّن نداشت و هرگاه اختلاف و مشکلی بروز می‌کرد، مجمعی از سران قبایل که «مَلَأ» خوانده می‌شد، در دارالنَّدوه در حل آن می‌کوشیدند. با بعثت پیامبر اسلام، و مخالفت اغلب ثروتمندان قریش با او، مدتی ریاست عملی به‌دست ابوسفیان افتاد. انجام فریضۀ حج بر اهمیت معنوی مکه افزود. با فتح مکه و اسلام‌آوردن مکیان، اهالی این شهر توانستند به مدد ثروت و ذکاوت و سیاست خود، پس از رحلت پیغمبر، زمام امور مسلمانان را به‌دست گیرند. در خلافت بنی‌امیه، عبدالله بن زبیر در مکه مدعی خلافت شد و در نبرد او با سپاه اموی، مسجدالحرام آتش گرفت. حجاج بن یوسف پس از قتل عبدالله آن‌جا را به حالت پیشین درآورد. در عهد اموی مکه آسوده و متنعم و میعادگاه شاعران و خنیاگران بود. در عهد عباسیان فقط اهمیت مذهبی داشت و چندبار قرمطیان به آن‌جا حمله کردند؛ ازجمله در یکی از این یورش‌ها، پیروان حَمدان قرمطی مکه را گرفتند و حجرالاسود را به مقر خود در احساء بردند، اما پس از چند سال آن را بازگردانیدند. در اواخر حکومت اِخشیدیان مصر، یکی از سادات حسنی به نام جعفر بن محمد بر مکه مسلط و از همین زمان حکومت شریف‌های مکه آغاز شد. حکومت این شاخه از حسنیون با مرگ شُکر پایان یافت (۴۵۳ق). مدتی بعد، صُلیَحی، امیر یمن، یکی از سادات هاشمی به نام ابوهاشم محمد را امارت مکه داد، که اخلافش تا حدود ۵۹۷ق بر این شهر فرمان می‌راندند. این شاخه از حسنیون را هواشم خوانده‌اند. شریف‌های مکه در دوره‌های استیلای عباسیان، ایوبیان و ممالیک خطبه به نام آنان می‌خواندند و چون سلاطین عثمانی بر اعراب مسلط شدند، شریف‌ها نیز از درِ اطاعت درآمدند. با زوال تدریجی امپراتوری عثمانی، شریف حسین، از ایشان جدا شد و به انگلیسی‌ها پیوست و خود را پادشاه نجد و حجاز خواند. اما در این حین عبدالعزیز بن سعود، پادشاه وهابی نجد، قدرت گرفت و در ۱۸۰۳ سپاه او وارد مکه شد. وهابیان همۀ قُبّه‌ها را ویران کردند و آلات تدخین و موسیقی را سوزاندند. در ۱۸۱۳ محمدعلی پاشا، خدیو مصر، به دورۀ اول حکومت وهابیان پایان داد و شریف غالب را به یونان تبعید کرد. در سپتامبر ۱۹۲۴ عبدالعزیز آل‌سعود طائف و در اکتبر همان سال مکه را گرفت و از آن پس این شهر جزئی از مملکت عربستان سعودی شد. مکۀ امروزی شهری مدرن و به همۀ وسایل ارتباطات و مواصلات مجهز است؛ اما از ساختن فرودگاه به دلایل عمدتاً مذهبی (ممانعت از ورود غیرمسلمانان) و طبیعی (نزدیکی به فرودگاه جده و عوارض طبیعی شهر) در آن‌جا خودداری کرده‌اند. مکه هرساله در ایام حج تمتع میزبان میلیون‌ها زائر مسلمان از کشورهای مختلف جهان است.
دیگر مکان‌های مقدس. مولَدالنبی در شِعب علی، نزدیک سوق‌اللیل؛ مولد فاطمه، همان‌جا؛ مسجد اَرقَم، محل اسلام‌آوردن عمر، که با توسعه و تعمیرات بعدی حرم از بین رفت؛ قبرستان مَعلاة در ۱کیلومتری شمال حرم و مدفن آمنه، خدیجه، عبدمناف و عبدالمطلب؛ مسجد الجِنّ؛ غار حراء، بالای کوهی که جَبَل‌النور خوانده می‌شود؛ غار ثور، پناهگاه پیامبر و ابوبکر در سفر هجرت به مدینه، در ۷کیلومتری جنوب شرقی مسجدالحرام؛ و مسجد ابراهیم (مسجد بِلال کنونی).