موسیقی خراسان
موسیقی خراسان
خراسان از نظر فرهنگی به سه منطقۀ جنوبی، شرقی ـ مرکزی، و شمالی تقسیم می‌شود. خراسان جنوبی شامل پنج شهر بیرجند، طبس، فردوس، قاین، و گناباد است. خراسان شرقی ـ مرکزی دربرگیرندۀ تربت جام، تربت حیدریه، تایباد، خواف، و کاشمر است؛ مناطقی چون نیشابور، سبزوار، و اسفراین غالباً در حوزۀ خراسان مرکزی قلمداد می‌شوند، اما از نظر فرهنگی بیشتر در قلمرو فرهنگ و موسیقی شمال خراسان قرار دارند. خراسان شمالی شامل قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد، و درگز است. موسیقی خراسان جنوبی و خراسان شرقی ـ مرکزی اشتراک بسیار و در‌عین‌حال در حوزه‌های معیّنی نیز اختلاف درخور توجهی دارند. زبان و ادبیات خراسان جنوبی و خراسان شرقی ـ مرکزی، فارسی و فارسیِ دَری اما زبان و ادبیات غالب در خراسان شمالی، ترکی و کردی (کرمانجی) است. همین تفاوت در زبان و آداب‌و‌رسوم را به کلیّت موسیقی این مناطق نیز می‌توان تعمیم داد.
موسیقی جنوب خراسان. موسیقی این منطقه در شکل‌ها و نمونه‌های مختلف و با کاربردهای خاص اجرا می‌شود. موسیقی عروسی و شادمانی (ترانه‌ها و رقص‌ها)، موسیقی سوگ، موسیقی مذهبی، موسیقی کار (کشاورزی، چوپانی و دامداری)، لالایی‌ها، برخی نمایش‌های موزیکال از انواع موسیقی این منطقه‌اند. نوازندگان و اجراکنندگان موسیقی در جنوب خراسان با نام‌های متفاوتی چون لوطی، مطرب، دهلی، و عشقی شناخته می‌شوند. آوازهای چهاربیتی و فراقی از مهم‌ترین آوازهای گناباد، قاین و فردوس‌اند که با همراهی نی اجرا می‌شوند. در قاین چهاربیتی را با نام‌هایی چون سرکوهی یا سرپَری نیز می‌شناسند. این دو مقام بیشتر هنگام چرایِ دام یا شب‌نشینی‌ها اجرا می‌شوند. مقام اُشتُرخَجو نیز با نی اجرا می‌شود و در حوزۀ موسیقی چوپانی و ساربانی است. ترانه‌ها که در برخی مناطق با عنوان سرصوتی نیز شناخته می‌شوند، بخشی از موسیقی جنوب خراسان است. آهنگ‌های رقص بخش مهمی از موسیقی جنوب خراسان است. در این میان دو رقص چکّه و چوب‌بازی بیش از همه رواج دارد. بیرجند و توابع آن در میان دیگر شهرهای جنوب خراسان از موسیقی وسیع‌تر و منسجم‌تری برخوردارند. چکّه و چوب‌بازی هر کدام مراحل گوناگونی دارند. موسیقی رقص‌ها با سرنا و دهل نواخته می‌شود. مَجمه‌بازی، شوبازی و استکان‌بازی از نمایش‌های موزیکالی است که در بیرجند اجرا می‌شود. در گناباد نمایش موزیکال اسب‌چوبی و غلام‌سیاه به‌اجرا درمی‌آید. برخی رقص‌ها منسوب به یک محل خاص است؛ مانند بیدختی، خوافی، گیسوری، و بلوچی. غمزه‌ای (دستمال‌بازی) از رقص‌های متداول در قاین است. از سازهای جنوب خراسان، سرنا، دهل، نی، دایره و در برخی مناطق دو‌سازه (دوزله) درخور ذکرند.
موسیقی شرق خراسان. موسیقی، زبان و فرهنگ این منطقۀ (تربت جام و باخزر به مرکزیت تایباد) به موسیقی منطقۀ هرات در افغانستان نزدیک است. موسیقی شرق خراسان از نظر توجه به جنبه‌ها و لایه‌های درونی و معرفتیِ زندگیِ معنوی و تفکر باطنی انسان‌ها بی‌همتاست. بخش مهمی از موسیقی شرق خراسان با آواز و دوتار اجرا می‌شود. برخی از مقام‌هایی که با آواز و دوتار اجرا می‌شوند عبارت‌اند از جمشیدی، هزارگی، سرحدی، الله‌مدد، و نوایی. این مقام‌ها عنوان‌های متفاوتی دارند. در شرق خراسان تعدادی روایت و داستان با مضمون‌های عرفانی و مذهبی وجود دارد که به آواز و با همراهی دوتار اجرا می‌شوند، از آن جمله‌اند: قصۀ زمین و آسمان، قصۀ معجزۀ حضرت رسول (ص)، و قصۀ آهو. بخشی دیگری از موسیقی شرق خراسان، موسیقی رقص‌ها و بازی‌هاست که با سرنا و دهل نواخته می‌شوند. بیشتر رقص‌ها و بازی‌های این منطقه کیفیتی حماسی و آیینی دارند. آفَر، انواع پَلتان، انواع حَتَن، و چوب‌بازی از آن جمله‌اند. به‌جز آنچه ذکر شد، با سرنا و دهل آهنگ‌های دیگری چون راه جنگ، الله و... اجرا می‌کنند که مستقیماً به هیچ یک از رقص‌ها و بازی‌ها تعلق ندارند. موسیقی چوپانی و ساربانی این منطقه با آواز و نی اجرا می‌شود. دایره در مجالس عروسی در همراهی با ترانه‌های پا دایرگی نواخته می‌شود. سازهای متداول در این منطقه عبارت‌اند از دوتار، سرنا، دهل، نی و دایره.
موسیقی شمال خراسان. آثار فرهنگ و موسیقی شمال خراسان در شهرهایی مانند نیشابور و سبزوار نیز به‌وضوح مشهود است. در شمال خراسان از دیرباز تیره‌هایی از اقوام تُرک و کُرد (کُرمانج) زندگی می‌کنند. ترکمن‌های شمال خراسان نیز اگرچه از ترکان این ناحیه متمایزند، در یک تقسیم‌بندی کلی به اعتبار نژاد و زبان در ردۀ ترکان قرار می‌گیرند. قدمت حضور اقوام ترک در شمال خراسان به مراتب بیشتر از کردهاست. اجراکنندگان موسیقی شمال خراسان بر دو گروه اصلی‌اند: بخشی‌ها و عاشق‌ها. در گذشته، گروه دیگری نیز حضور داشت که لوطی (لُتی) نامیده می‌شد. عاشق‌ها عموماً از کُردهای کُرمانج‌اند و مهم‌ترین، اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین اجراکنندگان موسیقی در میان ایلات و عشایر کُرد شمال خراسان محسوب می‌شوند. هنر اصلی عاشق‌ها اجرای موسیقی سازی، رقص و حرکات آکروباتیک و نمایش‌های طنزآمیز تورَه است. عاشق‌ها نوازندگان سازهایی چون سرنا، قشمه، دهل و کمانچه‌اند و ممکن است گاه دایره و نی نیز بنوازند. مشهورترین رقصندگان شمال خراسان از میان عاشق‌ها برخاسته‌اند. از مهم‌ترین رقص‌های این منطقه، یک‌قرسه، دوقرسه، شش‌قرسه، انارکی، گل و غنچه و مراحل مختلف چوب‌بازی و نمایش موزیکالِ اسب چوبی درخور ذکرند. بخشی‌ها از دیگر اجراکنندگان موسیقی در این منطقه‌اند. تیره‌های ترک و کُرد، هر دو بخشی داشتند، اما بخشی‌های ترک‌زبان هم از نظر تعداد و هم از نظر کیفیت کار همیشه برتری داشته‌اند. بخشی‌ها نوازندگان دوتار، آوازخوان، داستان‌گو و روایت‌گر داستان‌ها و افسانه‌ها ترکی و گاه کُردی بودند. دوتار شاخص‌ترین ساز در همراهی موسیقی آوازی شمال خراسان به‌شمار می‌آید. روایت‌های متداول در اجرای بخشی‌ها با روایت‌های اجرا‌شدۀ دیگر تیره‌های ترک‌نژاد و ترک‌زبان در دیگر نواحی ایران و آسیای مرکزی تفاوت چندانی ندارد. برخی از این روایت‌ها عبارت‌اند از کوراوغلی، اصلی و کرم، طاهر و زهره، شاه اسماعیل، ابراهیمِ ادهم، غریب و صنم، لیلی و مجنون، معصوم، و دوست‌محمد. برخی از مهم‌ترین مقام‌های متداول در شمال خراسان نیز عبارت‌اند از نوایی، تجنیس، گرایلی، شاختایی، و بلبل، که شاه‌مقام نامیده می‌شوند. علاوه‌بر‌این، مقام‌های دیگری چون جوینی، انجدمه، قرجه‌بایو، و زارنجی نیز در موسیقی شمال خراسان اجرا می‌شوند. هر یک از شاه‌مقام‌ها نیز شاخه‌های متعددی دارند..