کروماتوگرافی
کروماتوگرافی (chromatography)
(برگرفته از واژه‌ای یونانی به‌معنی رنگ) روشی برای جداسازی یا تجزیۀ مخلوطِ گازها، مایعات یا مواد حل‌شده. به این منظور از دو مادۀ مخلوط‌نشدنی استفاده می‌کنند که یکی از آن‌ها، با نام فاز متحرک[۱]، گاز یا مایع، و فاز ساکن[۲] مایع یا جامد است. کروماتوگرافی روی ستونی صورت می‌گیرد که یا کاغذ یا لایۀ نازکی است که به ستونی از شیشه یا پلاستیک تکیه دارد. فاز ساکن اجزای مخلوط را به میزان متفاوتی جذب می‌کند یا از حرکت بازمی‌دارد، بنابراین آن‌ها از هم جدا می‌شوند. از این روش برای تجزیه‌های کمی و کیفی در زیست‌شناسی و شیمی استفاده می‌کنند.
کروماتوگرافی کاغذی[۳]. از آن‌جا که حلالیت اجزای مخلوط در حلالی که از کاغذ عبور می‌کند، و نیز در آبی که در ساختار کاغذ به‌صورت پیوند شیمیایی وجود دارد، متفاوت است، اجزای مخلوط بر این اساس از هم جدا می‌شوند.
کروماتوگرافی لایۀ نازک[۴].در این نوع کروماتوگرافی، لایۀ بسیار نازکی از مادۀ جاذب بر روی صفحۀ شیشه‌ای جایگزین کاغذ می‌شود. حلالیت اجزای مخلوط در حلالی که از لایۀ نازک بالا می‌رود متفاوت است. همچنین، تمایل آن‌ها برای جذب سطحی روی فاز جامد یکسان نیست. بنابراین اجزای مخلوط از هم جدا می‌شوند. همین اصول در کروماتوگرافی ستونی[۵] نیز صادق است.
کروماتوگرافی گاز ـ مایع[۶]. مخلوط گازی از درون لوله‌ای بلند و مارپیچ می‌گذرد که درون کوره‌ای قرار دارد. این لوله با پودر بی‌اثری پر شده است که پوششی نازک از مایع دارد. گاز حامل از درون لوله عبور می‌کند، مخلوط در طول لوله پیش می‌رود و اجزایش به مقدار متفاوت در مایع حل می‌شود یا به صورت گاز باقی می‌ماند. به‌این ترتیب، اجزای مخلوط از هم جدا می‌شوند. با خروج این اجزاء از لوله، محل آن‌ها به‌کمک آشکارساز[۷] تعیین می‌شود. با استفاده از این روشِ کارا می‌توان اجزایی کوچک‌تر از قيمت در ميليون (ppm) را از مواد جدا و بررسی کرد.
کروماتوگرافی آماده‌سازي [۸]. برای خالص‌‌سازی و جمع‌آوری یک یا چند جزء از اجزای یک مخلوط در مقیاس بزرگ به‌کار می‌رود. بازیافت پروتئین از ضایعات کشتارگاه از آن جمله است.
کروماتوگرافی تجزیه‌ای[۹]. برای شناسایی و اندازه‌گیری مقادیر بسیار کمِ اجزای مخلوط، غالباً در حد یک میکروگرم (یک میلیونیم گرم)، به‌کار می‌رود. برای تعیین ماهیت و مقدار آمینو اسیدها در پروتئین و میزان الکل در نمونه‌های خون و ادرار کاربرد دارد. این روش را اولین بار برای جداسازی رنگدانه‌ها از مخلوط‌های رنگین به‌کار بردند. مبنای کروماتوگرافی کاغذی این اصل است که اجسام متفاوت با سرعت‌هایی متفاوت حل می‌شوند. در‌حالی‌که حلال[۱۰] به‌سمت بالای کاغذ کروماتوگرافی حرکت می‌کند، اجزای سازندۀ[۱۱] مخلوط ازهم جدا می‌شوند. علت آن است اجزایی که در حلال حل شده‌اند، با سرعت‌های متفاوت حرکت می‌کنند.