کروموزوم
کروموزوم (chromosome)
(یا: رنگین‌تن، فام‌تن) ساختارهایی در هستۀ یاخته، شامل هزاران ژن متوالی. این ساختارها خصوصیات موجود زنده را تعیین می‌کنند. در هر یاختۀ طبیعی انسان ۴۶ کروموزوم وجود دارد. هر کروموزوم طبیعی شامل رشته‌هايي از مولکول‌هاي بسیار دراز دی‌اِن‌اِی است که پیچیده، تاشده، و به‌وجودآورندۀ ساختاری متراکم است. کروموزوم استثنائاً پیش از تقسیم سلول دو رشتۀ دی‌اِن‌اِی دارد که نتیجۀ همانندسازی این مولکول است. مکان هر ژن خاص روی کروموزوم را جایگاه ژن[۱] می‌نامند. بیشتر موجودات عالی از هر کروموزوم دو نسخه دارند که به زوج همسان[۲] معروف و دیپلویید[۳] یا دولادند. برخی موجودات از هر کروموزوم فقط یک نسخه دارند و هاپلویید[۴] یا تک‌لادند. (← میتوز[۵]؛ میوز[۶]). در سلول فعال، کروموزوم‌ها به شکل رشته‌های کروماتین[۷] یافت می‌شوند که فشردگی آن‌ها کمتر است و با میکروسکوپ نوری مشاهده‌پذیر نیستند. در تقسیم سلولی، این رشته‌ها کوتاه‌تر و فشرده‌تر شده و با میکروسکوپ مشاهده می‌شوند. عکس‌های کروموزومی معمولاً در حالت تقسیم میتوزی تهیه می‌شوند. در چنین عکس‌هایی از کروموزوم‌های انسان، مشاهده می‌شود که بیشتر کروموزم‌های یک یاخته، دوبه‌دو هم‌اندازه‌اند. این کروموزوم‌ها به کروموزوم‌های همسان معروف‌اند. فقط یک زوج از آن‌ها همسان نیستند که به آن‌ها کروموزوم‌های جنسی[۸] می‌گویند. کروموزوم‌های جنسی کوتاه و کروموزوم Y نام دارد و تعیین‌کنندۀ جنسیت نر است. کروموزوم بزرگ‌تر کروموزوم X نامیده می‌شود. در جنس نر، یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y وجود دارد، درحالی‌که جنس ماده دو کروموزوم x دارد. در هر یاختۀ جنسی (گامت[۹]) حاصل از تقسیم میوز، تعداد کروموزوم‌ها به نصف کاهش می‌یابد، به قسمی که در هر گامت، فقط یکی از زوج کروموزوم‌های همسان قرار دارد. در ۱۹۹۷، متخصصان امریکایی ژنتیک نخستین کروموزوم مصنوعی انسان را ساختند. آن‌ها توانستند تلومرها[۱۰] (پایانه‌پار)، سانترومرها[۱۱] (میان‌پار)، و قطعات دی‌اِن‌اِی، شامل اطلاعات وراثتی، را که از گویچه‌های سفید جدا و بازسازی شده بود وارد یاخته‌های سرطانی انسان کنند. این یاخته‌ها اجزای فوق را گردآوری کردند و به‌شکل کروموزوم در‌آوردند. کروموزوم‌های مصنوعی با موفقیت به همۀ یاخته‌های دختری حاصل از تقسیم انتقال یافتند.
تعیین توالی دی‌اِن‌اِی. برای نخستین‌بار، توالی دی‌اِن‌اِی کروموزوم انسانی با تعیین این توالی در کروموزوم شمارۀ ۲۲ صورت گرفت. پژوهشگران انگلیسی توالی ۴۵۴ ژن و ۳۳.۵ میلیون بازِ آلی سازندۀ این کروموزوم را تا پایان ۱۹۹۹ تعیین کردند. کروموزوم ۲۲ یکی از کوچک‌ترین کروموزوم‌های انسانی و با بروز چندین اختلال ازجمله اسکیزوفرنی[۱۲] و تریزومی[۱۳] ۲۲، از علل شایع سقط، مرتبط است.