گنجه

گَنْجه

گنجه
نام فارسی	گنجه
کشور	آذربایجان
موقعیت	غرب جمهوری آذربایجان بر رود گنجه
جمعیت	۳۰۳هزار نفر (۲۰۰۳)
تولیدات و صنایع مهم	صنایع نساجی و غذایی و معادن مس و منگنز

شهری بزرگ و تاریخی در غرب جمهوری آذربایجان بر رود گنجه، از ریزابه‌های رود کورا. دومین شهر بزرگ این کشور و دارای صنایع نساجی و غذایی و معادن مهمی نظیر مس و منگنز است. زادگاه نظامی گنجوی، شاعر بزرگ ایرانی، مهستی گنجوی و چند شاعر و ادیب فارسی‌گوی دیگر است. نام این شهر در ۲۰۰ سال اخیر چند بار تغییر کرده است. بعضی اخبار حاکی از آن است که شهر گنجه در قرون ۵ـ۶م ساخته شده و اخبار دیگری حکایت از آن دارند که این شهر در ۲۴۵ق/۸۵۹م به‌دست محمد بن خالد بن یزید بن مزید شیبانی، حاکم موروثی شروان و دربند، ساخته شده است. گنجه در طول قرن ۴ق از شهرهای کوچک و آباد بود. در ۳۶۰ق، به تصرف علی لشکری بن محمد بن شداد درآمد و پایتخت شدادیان شد. ابوالاسوار شاوور بن فضل، امیر گنجه، در ۴۶۶ق به اطاعت طغرل سلجوقی درآمد. گنجه در ۴۸۶ق تیول محمد بن ملکشاه شد. این شهر در ۵۳۳ق ویران و دوباره به‌دست قراسنقر، امیر آذربایجان و اران، ساخته شد. در ۶۲۲ق به تصرف قوای سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه درآمد. مردم گنجه پس از چندی بر او شوریدند و شهر را به‌دست گرفتند، اما سلطان جلال‌الدین دوباره شهر را تصرف کرد. مغولان در ۶۲۷ق شهر را به آتش کشیدند و آن را نابود کردند. گرجیان پس از انتشار خبر مرگ تیمور لنگ به گنجه حمله و آن را غارت کردند. این شهر تا دوران صفویه در قلمرو شروانشاهان قرار داشت و از آغاز سلطنت شاه‌اسماعیل اول به دولت ایران پیوست و از نخستین سال‌های سلطنت شاه‌طهماسب اول تحت حکومت شاهوردی خان زیاد اوغلی، پسر امت بیگ زیاد اوغلی قاجار گنجه‌ای، قرار گرفت و به‌صورت موروثی در خانواده او باقی ماند. گنجه در سال‌های سلطنت شاه محمد خدابنده تا سال‌های اول سلطنت شاه‌عباس و همچنین پس از سقوط دولت صفوی به اشغال دولت عثمانی درآمد، اما شاه‌عباس و نادر آن را دوباره به تصرف ایران درآوردند. حکومت موروثی گنجه، پس از قتل نادرشاه به‌صورت خانات گنجه درآمد و تا ۱۲۱۸ق دوام آورد. در این سال جواد‌خان زیاد اوغلی، آخرین حاکم موروثی گنجه، در جنگ با ارتش روسیه کشته شد و شهر به تصرف روس‌ها در آمد و بر‌طبق قرارداد گلستان ۱۲۸۸ق/۱۸۱۳ به دولت روسیه واگذار و نام آن به یِلیزاوِتْپول تبدیل شد. پس از تشکیل دولت شوروی و جمهوری آذربایجان نام این شهر در ۱۹۲۴ دوباره به گنجه تغییر کرد و در ۱۹۳۵ به یاد کیروف، از رهبران حزب کمونیست شوروی که به‌دست یکی از مخالفان خود کشته شده بود، کیروف‌آباد نام گرفت و در سال‌های اخیر دوباره نام سابق خود را بازیافت. جمعیت آن ۳۰۳هزار نفر است (۲۰۰۳).

 

---