بنای خشت و گلی
بَنای خِشْت و گِلی (adobe)
در معماری، بنایی که با آجرهای ساخته شده از گِلِ خشک‌شده در آفتاب، ساخته شود. این آجرها را خشت خام می‌نامند. استفاده از خشت خام، و ساختن دیوار از طریق ریختن گِل در قالب، دو روش اصلیِ ساخت بناهای خشت‌وگلی[۱] است. این شیوه در اسپانیا، امریکای لاتین، جنوب غربی امریکا، ایران و بسیاری از کشورهای دیگر رواج داشته است. در اریحا[۲]، اردن، نخستین شواهد ساختمان‌سازی با خشت خام کشف شده است که به هزارۀ ۸پ‌م بازمی‌گردد. پختن آجر تا هزارۀ ۳پ‌م مرسوم نبود و از آن پس هم به‌ندرت آجرِ پخته می‌ساختند، زیرا هزینۀ تأمین سوخت برای پُختِ آجر گزاف بود. بزرگ‌ترین بنای خشت‌وگلی جهان، مسجد جامع دینه[۳]، در مالی[۴] است (۱۹۰۷). قسمت اعظم دیوار بزرگ چین نیز از گل ساخته شده است. در خاورمیانه و شمال افریقا نیز شهرهایی یافت می‌شوند که به‌تمامی از خشت و گل ساخته شده‌اند، و از آن میان صنعا در یمن، و یزد در ایران درخور ذکرند؛ این سنّت محلی در این نواحی همچنان پابرجاست. در دِوُن[۵]، انگلستان، و در پوئبلو[۶]های امریکای شمالی، گونه‌ای از خشت خام به‌کار برده شده، که مخلوطی از گل رُس و کاه است. حسن فتحی، معمار مصری، از طرفداران بانفوذ ساخت بناهای خشت‌وگلی بود؛ از ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۸، روستای قورنیه نو[۷] را برای سکونت ۷هزار نفر بنا کرد و ارزش مصالح خشت‌وگلی را در کمک به حل مشکل مسکن در جهان سوم نشان داد. در سال‌های اخیر استفاده از این فن احیاشده، و چند طرح نیز به این شیوه به اجرا درآمده است. شهر جدید لالوز[۸] در امریکا که آنتوان پردوک[۹] (۱۹۳۶- ) آن را در سال‌های ۱۹۶۷ـ۱۹۷۳، بنا کرد؛ و مرکز هنرهای ویسا واصف[۱۰]، در هارانیا[۱۱]، مصر، که رامسس ویسا واصف در ۱۹۵۲ آن را ساخت، نمونه‌هایی از این شیوه‌اند.