آستراخان، شهر
آسْتراخان، شهر
(یا: حاجی طرخان، یا: هشترخان) مرکز اداری، اقتصادی، و فرهنگی ناحیۀ آستراخان در جنوب غربی فدراسیون روسیه[۱]، در مصب رود ولگا[۲]، به فاصلۀ ۱۰۰کیلومتری ساحل دریای خزر[۳]، با ۴۸۸هزار نفر جمعیت (۱۹۹۶). بندر مهم انتقال نفت و کالاهای تجاری و از مراکز صید ماهی و تولید خاویار در فدراسیون روسیه است. مردم آن بیشتر روس، اوکراینی، و تاتارند. آستراخان در دوران قاجاریه یکی از مراکز خارجی تجار ایرانی بود و هر ساله مقدار زیادی کالاهای ایرانی از طریق این بندر به سایر نقاط روسیه و بعضی کشورهای اروپایی انتقال می‌یافت. این شهر در عصر مغولان و به احتمال بسیار در اوایل قرن ۷ق/۱۴م ساخته شده است. در آغاز، آبادی کوچکی بود اما در عهد غیاث‌الدین محمد ازبک (۷۱۳ـ۷۴۲ق/۱۳۱۳ـ۱۳۴۲م) شهری بزرگ به‌شمار می‌آمد. ابن بطوطه، این شهر را از زیباترین شهرهای عالم خوانده و از بازارهای بزرگ آن تعریف کرده است. آستراخان در جنگ‌های تیمور با توقتمیش‌‌خان مغول، در ۷۹۷ق/۱۳۹۵، به تصرف قوای تیمور درآمد و تخریب شد. شهر جدید که هنوز باقی است در مکانی نزدیک به ویرانه‌های آستراخان قدیم ساخته شد. این شهر مرکز خانات مغولی حاجی طرخان یا هشترخان بود (۸۱۷ـ۹۶۴ق/۱۴۶۶ـ۱۵۵۷م). ایوان چهارم (ایوان مخوف[۴]) در ۹۶۱ق/۱۵۵۴م، شهر آستراخان را تصرف کرد و درویش‌علی بن شیخ حیدر را از جانب خود به حکومت گماشت. او در ۹۶۴ق/۱۵۵۷ درصدد استقلال از روسیه برآمد. اما مغلوب قوای روسیه و خانات حاجی طرخان کاملاً ضمیمۀ خاک روسیه شد. آستراخان در ۱۶۶۶/۱۰۷۷ق، به‌صورت یک مطران‌نشین درآمد. پطر کبیر این شهر را به یکی از مراکز کشتی‌سازی روسیه تبدیل کرد. بعضی آثار دوران پطر کبیر هنوز باقی است شهر مزبور در ۱۸۳۰/۱۲۴۶ق براثر سیل و آتش‌سوزی و بیماری‌های واگیردار به‌شدت آسیب دید و در ۱۹۴۲ مدتی کوتاه به اشغال ارتش آلمان درآمد. این شهر مرکز دانشگاه دولتی آستراخان است که در اصل با عنوان مؤسسۀ فنی شیلات گشایش یافت (۱۹۳۰). قلعۀ شهر، که روس‌ها آن را کرملین می‌نامند، متعلّق به قرن ۱۶م است.