بنوموسی

بَنوموسی
سه برادر به نام‌های ابوجعفر محمّد بن موسی، ابوالقاسم احمد بن موسی، و حسن بن موسی، هرسه از دانشوران بلندآوازۀ ریاضی، نجوم و مکانیک قرن ۳ق در حوزۀ بغداد. مشهور است که پدر آنان، موسی بن شاکِر، در جوانی در خراسان به راهزنی مشغول بود، ولی بعد به هندسه و احکام نجوم روی ‌آورد. او در خراسان به خدمت مأمون درآمد و سپس به همراه ملتزمان و ندیمان او به بغداد رفت و منجم بارگاهش شد. پس از مرگ موسی، مأمون، که به ذکاوت سه فرزند او پی برده بود، تربیت آنان را به یحیی بن ابی منصور سپرد. و بدین‌ترتیب آنان به بیت‌الحکمه وارد شدند. طولی نکشید که در ریاضی، نجوم و علم حیل (مکانیک) ترقی کردند و با شهرت «اخوان ثلاثه»، ازجملۀ فعال‌ترین اعضای بیت‌الحکمه شناخته شدند. آنان، در کنار محمد بن موسی خوارزمی، پژوهش‌های علمی بیت‌الحکمه را رهبری می‌کردند. سه برادر ثروت سرشاری را که به‌دست آورده‌ بودند صرف گردآوردن نسخه‌های خطی کتاب‌های یونانی و ترجمۀ آن‌ها به عربی کردند. در حال حاضر، از برخی کتاب‌های پراهمیت یونانی فقط همین ترجمه‌های عربی برجای مانده است. آنان از همکاری مترجمان بلندآوازه‌ای همچون حنین بن اسحاق و ثابت بن قره بهره‌مند بودند. از آن‌جا که سه برادر در همۀ کارها با یکدیگر مشارکت داشتند، به‌دشواری می‌توان سهم هرکدام از آنان را در فعالیت‌های علمی و آثار شخصی تشخیص داد. امّا به گفته برخی، ازجمله قفطی، برادر بزرگ‌تر، ابوجعفر محمّد معلومات گسترده‌تری در هندسه، نجوم و منطق داشته و اصول اقلیدس و مجسطی را به‌خوبی می‌شناخته است و حسن در ریاضی و هندسه خبرگی داشت و احمد در حیل (مکانیک) و مسائل فنی چیره‌دست بود. آثار بسیاری به نام آنان ثبت شده که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از ۱. معرفة مساحة‌الاشکال البسیطة 'و الکُریة (در مورد مساحت شکل‌های مسطح و کروی، و تثلیث سینماتیکی زاویه) که گرار دویِ کرمونایی آن را با عنوان Liber trium fratrum de geometria در قرن ۱۲م به لاتین ترجمه کرد؛ ۲. کتاب‌الحیل (نخستین کتاب دورۀ اسلامی در زمینۀ مکانیک)؛ ۳. تحریر مخروطات ابلونیوس؛ ۴. کتاب الشکل المدور المستطیل (دایرۀ کشیده یا همان بیضی) که مفقود است؛ ۵. کتاب الشکل‌الهندسی الذی بین جالینوس امره (به نظر می‌رسد که در این‌جا جالینوس تحریفی از نام منالاوس باشد) که این اثر نیز از میان رفته است؛ ۶. قَرَسْطُون (رساله‌ای در مورد نظریۀ توزین و اسباب این کار).