ورولامیوم
وِرولامیوم (Verulamium)
شهر رومی‌ـ بریتانیایی نزدیک سنت آلبنز[۱]، واقع در هارتفوردشر[۲]. تا حدود ۴۵۰م در اشغال بود. ورولامیوم جای سکونتگاه بلژیکی مجاورش را گرفت و نخست در ۴۳ تا ۴۴پ‌م به اشغال رومیان درآمد. قدیمی‌ترین شهید انگلیسی، سنت آلبنز قدیس، احتمالاً در دورۀ فرمانروایی سِپتی‌میوس سِوِروس[۳] و در این شهر شهید شده است. بر کتیبۀ قطعه‌قطعه شده‌ای که از محل اجتماعات مردم یا بازارشهر به‌‌دست‌آمده نام آگریکولا[۴]، فرمانروای روم، ثبت شده است. این محل در اول قرن ۵م یا در قرن ۶م متروک شد. ورولامیوم در ۶۱م، در زمان فرمانروایی بودیکا[۵] به دست قوم آیسنی[۶] غارت شد، اما دکان‌های چوبی آن از نو ساخته شدند و در ۷۹م تالار اجتماعات مستطیل‌شکل (یا بازیلیکا[۷]) در آن برپاگردید. نقشۀ شهر در اواخر قرن اول م تقریباً مستطیل‌شکل بود. دیوار شهر، که از سنگ بنّایی[۸] ساخته شده و به دژ‌های بیرون نشستۀ محکم و دروازه‌های تودرتو مجهز بود، تا قرن ۳م برپا نشد. فعالیت ساختمانی تا پایان قرن ۵م ادامه داشت. امروزه فقط پی‌های دروازۀ جنوب شرقی و دیوار مجاور محوطه‌ای آجرفرش با هیپوکاست (کورۀ گرم‌کننده)[۹] و دستگاه گرمایش آن و ویرانه‌های باقی‌مانده از خانه‌ای بزرگ و تماشاخانه‌ای با فروشگاه‌های هم‌جوار آن برجای مانده است. حفاری‌های اوایل دهۀ ۱۹۳۰ و ۱۹۵۶ـ۱۹۶۳ نکته‌های فراوانی دربارۀ رشد شهر و جزئیات مربوط به احداث بنا، از قبیل استفاده از دیوارهای سنگ چخماقی با رگچین‌های سفالین سرخ و تیرهای زیر خواب بلوطی با دیوارهای جداکنندۀ گچ اندود را آشکار کرد. بسیاری از اشیای خاص و دست‌ساخت‌ها اکنون در موزۀ این کاوشگاه نگهداری می‌شوند. در کف‌های آجرفرش شده‌ای که ابتدا در خانه‌ها یافت شدند نقش‌مایۀ صدفی نیم‌دایره‌ای وجود دارد که می‌بایست کاودیوار[۱۰] (یا تاقچه) بوده باشد. همچنین شیری که سرِ گوزنی در دهان دارد در ۱۹۵۹ کشف شد. این هر دو نمونه به قرن ۲م تعلق دارند. دست‌ساخت‌هایی که به معرض نمایش گذاشته شده‌اند عبارت‌اند از مجسمۀ کوچک ونوس[۱۱]، که در سردابی واقع در زیر دکان مفرغ‌سازی یافت شد، ابزارها، جواهرات، سکه‌ها، و ظرف‌های سفالین.