ارمنستان
اَرمَنستان (Armenia)
موقعیت. کشور کوچک ارمنستان در آسیای غربی، میان جمهوری‌های گرجستان در شمال، آذربایجان در شرق و جنوب، و ایران و ترکیه در جنوب و غرب جا دارد. مساحت این کشور، ۲۹,۸۰۰ کیلومترمربع است و پایتخت آن شهر ایروان[۱] است.
سیمای طبیعی. کشور کوهستانی ارمنستان یا به گویش محلی هایستان[۲]، در جنوب کوه‌های قفقاز و در میان کوه‌های قفقاز کوچک قرار دارد. آتشفشان‌های خاموش و فرابوم[۳]های تفتالی چندی که با دره‌هایی ژرف بریده شده‌اند، در گوشه و کنار آن دیده می‌شوند. زمین‌لرزه‌های مکرری که در این سرزمین روی می‌دهد از روند کوه‌زایی آن حکایت دارد. بلندترین نقطۀ این کشور با نام کوه آراگاتس[۴]، واقع در شمال غربی کشور، ۴,۰۹۰ متر ارتفاع دارد. در ۸۰کیلومتری شرق این کوه و در حدود ۱۰کیلومتری مرز جمهوری آذربایجان و در ارتفاع ۲هزار متری، دریاچۀ نسبتاً بزرگ سِوان[۵] با وسعت ۱,۳۶۰ کیلومتر مربع دیده می‌شود که سرریز آن رود رازدان[۶] را پدید می‌آورد که به رودخانۀ ارس می‌ریزد. دامنۀ جنوبی رشته کوه گِگام[۷] که میان این دریاچه و شهر ایروان جا دارد، به دشت آرارات منتهی می‌شود و رود مرزی ارس از آن می‌گذرد. علاوه بر رود ارس که ارمنستان را از ایران و ترکیه جدا می‌کند، رودخانه‌های دیگری مانند آرپاچای[۸] و دبت[۹] نیز از دیگر رودهای مهم ارمنستان محسوب می‌شوند. افزون بر شهر ایروان، که به‌ویژه پس از استقلال ارمنستان به شهر بزرگی مبدل شده است، دیگر شهرهای آن عبارت‌اند از گیومری[۱۰]، اِچمیادزین[۱۱]، وانادزور[۱۲]، رازدان، آبوویان[۱۳]، و کاپان[۱۴]. اقلیم ارمنستان قاره‌ای خشک است. زمستان‌های نواحی کم‌ارتفاع آن معمولاً سخت و کوتاه و تابستان‌هایش گرم و طولانی است. نواحی کوهستانی آب و هوای خنک‌تری دارند و در زمستان با سرمای سخت و شدید همراهند. میانگین دمای شهر ایروان در دی‌ماه منهای نُه درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۲۸ درجۀ سانتی‌گراد است، و میانگین بارندگی سالانۀ آن به ۳۱۸ میلی‌متر می‌رسد. گیاهان بومی نواحی کم‌ارتفاع ارمنستان به گیاهان استپی شباهت دارند و خود را با خشکی هوا سازگار ساخته‌اند و شغال، گربۀ وحشی و پلنگ حیات‌وحش آن را تشکیل می‌دهند. نواحی شرقی آن غالباً از جنگل‌های بلوط پوشیده شده و جانورانی مانند خرس قهوه‌ای و سنجاب در آن به‌سر می‌برند. علفزارهای دامنۀ ارتفاعات بالا نیز، به‌ویژه در تابستان، چراگاه مناسبی برای بز و گوسفند کوهی محسوب می‌شوند.
اقتصاد. کشاورزی به‌ویژه در نواحی مرطوب درۀ ارس یا قسمت‌هایی مانند پیرامون شهر ایروان، که از شبکه‌های آبیاری مناسب برخوردارند، نقش مهمی دارد و پنبه، انگور، زیتون، انواع میوه و غلات از فرآورده‌های کشاورزی آن هستند و نواحی مرتفع و کوهستان‌ها برای پرورش دام مناسب‌اند. ارمنستان در نیمۀ دوم قرن ۲۰ به سرعت رو به صنعتی‌شدن گذارد و معدن‌های با ارزش مس، روی، آلومینیوم، مولیبدن، سنگ مرمر، طلا، و گرانیت آن مورد بهره‌برداری قرار گرفت و نیروی برقابی[۱۵] در خدمت تولید الکتریسیته درآمد. فلزکاری، مهندسی مکانیک، تولید مواد شیمیایی، ابزارهای دقیق، منسوجات، مشروبات الکلی، و آلات موسیقی جزو فعالیت‌های صنعتی صادراتی این کشور است. زمین‌لرزۀ دسامبر ۱۹۸۸، بسیاری از شهرها و تأسیسات این کشور را ویران ساخت و اقتصاد آن را به کلی فلج کرد. بسیاری از کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها از بین رفتند و بیشترین منابع عایدی کشور به تأمین نیازهای زلزله‌زدگان و جبران ویرانی‌ها اختصاص یافت. درگیری‌های سیاسی و نظامی این کشور با جمهوری آذربایجان نیز مزید بر علت شد و آذربایجان از صدور نفت خود به ارمنستان جلوگیری کرد و بر مشکلات مصیبت‌دیدگان افزود. تأثیر قطع نفت آن چنان بود که حتی تا آغاز دهۀ ۱۹۹۰، کارخانه‌ها و بیمارستان‌ها از گرمایش بی‌بهره بودند و قطع برق در بیشتر ساعت‌های شبانه‌روز، امری عادی تلقی می‌شد. به همین علت دولت ارمنستان ناگزیر برای تولید برق به استفاده از انرژی هسته‌ای روآورد و نیروگاه هسته‌ای متزانور[۱۶] را، که پس از زمین‌لرزۀ ۱۹۸۸ از کار افتاده بود، بازسازی کرد.
حکومت‌وسیاست. حکومت ارمنستان جمهوری چندحزبی با یک مجلس قانون‌گذاری است. رئیس‌جمهور، عالی‌ترین مقام کشور، با رأی مستقیم مردم و برای یک دورۀ پنج‌سالۀ تمدیدپذیر انتخاب می‌شود. مجلس شورای ملی ارمنستان ۱۹۰ نفر نماینده دارد که برای چهار سال برگزیده می‌شوند و نخست‌وزیر را، که دارای مسئولیت اجرایی است، رئیس‌جمهور منصوب می‌کند.
مردم‌وتاریخ. کشور ارمنستان حدود ۳,۲۶۴,۵۰۰ نفر جمعیت دارد (۲۰۱۱) و تراکم نسبی آن به ۱۰۹.۵ نفر در کیلومتر مربع می‌رسد. روند افزایش جمعیت این کشور ۰.۳- درصد است و ۹۳ درصد از آنان را ارمنی‌ها تشکیل می‌دهند. اکثر مردم آن مسیحی‌اند و زبان رسمی آنان ارمنی است. ۶۵ درصد از مردم آن در شهرها زندگی می‌کنند و امید به زندگی آنان ۷۲ سال است و حدود ۹۸ درصدشان باسوادند. ارامنه از اقوام مختلف نژاد هند و اروپایی‌اند که از قرن ۱۲ تا ۶پ‌م در جلگه‌ها و نواحی اطراف آرارات ساکن بوده‌اند. در قرن‌های ۹ تا ۶پ‌م دولت پادشاهی اورارتو[۱۷] را بنیاد نهادند که بعدها به یکی از قدرت‌های بزرگ خاورمیانه مبدل شد. این سرزمین در ۵۲۰پ‌م به تصرف امپراتوری ایران درآمد، در ۳۳۰پ‌م به‌دست اسکندر مقدونی و جانشینان او افتاد و در ۶۷پ‌م به تصرف امپراتوری روم درآمد و بارها میان امپراتوری ایران و روم رد و بدل شد. ارمنستان در ۳۰۰م به پناهگاه مسیحیان آسیایی مبدل شد و در قرن‌های بعد، صحنۀ زدوخورد و تاخت‌وتاز ایرانیان و ترکان سلجوقی و مغولان بود و جمعیت آن به گوشه و کنار جهان پراکنده شدند، ولی ملیت و فرهنگ خود را حفظ کردند و تحت عنوان کلیسای ارامنه به حیات خود ادامه دادند. در آغاز قرن ۱۹، زمانی‌که امپراتوری روس در قفقاز شروع به پیشروی کرد، ارمنستان به روسیۀ تزاری روی آورد تا امنیت خود را حفظ کند و از آسیب و دست‌اندازی همسایگان در امان بماند. روسیۀ تزاری در ۱۸۲۹ سراسر ارمنستان و جمهوری آذربایجان امروزی را تصرف کرد. بعد از جنگ روس و عثمانی (۱۸۷۸)، چون ارامنۀ مهاجر در ارتش روسیه علیه عثمانی شرکت کرده بودند، ترکان عثمانی در خلال جنگ جهانی اول (۱۹۱۵) دست به تلافی زدند و به تبعید و کشتار گستردۀ ارامنه پرداختند؛ آن‌چنان که ۱,۷۵۰,۰۰۰ نفر از آنان را آواره و ۶۰۰هزار تن را قتل عام کردند. پس از فروپاشی دولت روسیۀ تزاری (۱۹۱۷)، دولتی موقت مرکب از آذربایجان و ارمنستان و گرجستان به نام دولت قفقاز تشکیل شد، ولی این وضع دیری نپایید و ارمنستان به یکی از جمهوری‌های تشکیل‌دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی مبدل شد. پس از فروپاشی دولت شوروی (۱۹۹۰)، ارمنستان در ۲۰ اکتبر ۱۹۹۱ اعلام استقلال کرد و جمهوری ارمنستان رسماً تشکیل شد. و در ۱۹۹۲ به عضویت سازمان ملل متحد درآمد.