امپراتوری

امپراتوری empire

اسم جمع برای گروهی از کشورهای تحت سلطۀ یک کشور یا یک خاندان. امپراتوری‌های مهم در جهان عبارت‌اند از: امپراتوری‌های بین‌النهرین، امپراتوری ایران، امپراتوری روم، امپراتوری بریتانیا، امپراتوری عثمانی و امپراتوری مغول. نخستین امپراتوری در خاورمیانه را سارگون اکد بنا کرد. او در دهۀ ۲۳۰۰ پ‌م در سومر، جایی که اکنون جنوب عراق است، به اوج اعتبار دست یافت. کار خود را با فتح دولت¬شهرهای همسایۀ سومر آغاز کرد و سپس ایران، سوریه، و شمال عراق را اشغال کرد. امپراتوری او از دریای مدیترانه تا خلیج فارس را دربر می‌گرفت. نوه‌اش، ناراسین (۳۳۸۰-۳۳۴۴پ‌م)، خود را «پادشاه چهار گوشۀ جهان» نامید. امپراتوری اکد در بخش اعظم همان منطقه، جای خود را به امپراتوری اور و بابل داد. همۀ این امپراتوری‌های باستانی به زور اسلحه فتح شدند. امپراتوری آشور، واقع در سرزمینی در شمال عراق کنونی، از ۱۳۵۶ تا ۶۰۹ پ‌م بر خاورمیانه مشرف و مسلط بود. این امپراتوری شامل بیشتر آن مناطقی می‌شد که امروزه شامل عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و مصر، همراه با بخش‌هایی از ایران و ترکیه می¬شود. پس از آن، امپراتوری بابل با حکومت بخت‌النصر دوم پدید آمد و با مرگ او در ۵۳۹ پ‌م سقوط کرد. امپراتوری پارس (۵۵۰-۳۳۰پ‌م) را کوروش کبیر پایه‌گذاری کرد. این امپراتوری از ساحل مدیترانه در غرب تا رود سند در شرق، و از کوه‌های قفقاز در شمال تا اقیانوس هند در جنوب را در بر می‌گرفت. بعدها حاکمان پارس مصر را فتح کردند، اما با حملات مکرّر نیز موفق به اشغال یونان نشدند. امپراتوری پارس را سرانجام اسکندر مقدونی در هم شکست، اما امپراتوری او نیز با مرگ‌اش در ۳۲۳پ‌م سقوط کرد. رومی‌ها در سدۀ ۴۰۰پ‌م به‌تدریج به قدرت رسیدند. آنان امپراتوری‌شان را حدود ۲۰۰پ‌م پایه‌گذاری کرده بودند. این امپراتوری سپس به‌سرعت توسعه یافت، به‌گونه‌ای که یونان، مقدونیه، ترکیه، سوریه و فلسطین را تا ۶۰پ‌م فتح کردند. از ۵۸ پ‌م تا ۵۱پ‌م یولیوس سزار، سردار رومی، گل (فرانسۀ کنونی) را فتح کرد و چند سال بعد هم مصر، از استان‌های روم شد. بریتانیا (از شمال تا دیوار هادریانوس) و نیز سرزمین‌هایی در شرق اروپا (که هم‌اکنون بخشی از مجارستان و رومانی را تشکیل می‌دهند)، ضمیمۀ این امپراتوری شد. بعدها امپراتوری روم به دو بخش تقسیم شد: بخش غربی که روم بر آن فرمان می‌راند و بخش شرقی که قسطنطنیه (استانبول امروزی) بر آن حکومت می‌کرد. قبایل ژرمن در ۴۷۶م امپراتوری غربی را فتح کردند. از آنجا که قسطنطنیه در اصل بیزانس نام داشت، امپراتوری روم شرقی به امپراتوری بیزانس معروف بود و تا سال ۱۴۵۳م، که ترک‌های عثمانی آن را اشغال کردند، دوام یافت. امپراتوری عثمانی در یک مرحله، آناتولی (ترکیۀ آسیایی) و بخش‌هایی از افریقای شمالی، جنوب غربی آسیا، و جنوب شرقی اروپا تا مرز شمالی مجارستان را در بر گرفت. این امپراتوری رفته‌رفته در قرن‌های ۱۸ و ۱۹ سرزمین‌هایی را از دست داد و با بروز جنگ جهانی اول از هم فروپاشید. بزرگ‌ترین امپراتوری ارضی که تاکنون به وجود آمده، امپراتوری مغول است که در قرن ۱۳، حکومت آن‌ها از چین در شرق آسیا تا شرق اروپا را در بر می‌گرفت. مقتضیات تجارت، به گسترش و سیاست استعماری اروپا منجر شد. نیاز به یافتن راهی اقتصادی به سوی ادویه‌ها و دیگر کالاهای باارزش هند و آسیای جنوب شرقی، موجب شد که پرتغالی‌ها راه دریایی به هند را، با دور زدن دماغۀ امیدنیک، باز کنند و کریستف کلمب نیز در ۱۴۹۲م قارۀ امریکا را کشف کند. اسپانیا و پرتغال هم‌زمان جهان را بین خود تقسیم کردند. طبق پیمان توردسیلیاس در ۱۴۹۴م، اسپانیا مالک تمامی سرزمین‌های غرب از یک خط فرضی (خط مرز) ۳۷۰ فرسنگی (ح ۱۷۹۰کیلومتر) در غرب دماغۀ کیپ رود، و پرتغال مالک سرزمین‌های شرق آن خط می‌شدند. اسپانیایی‌ها نمی‌دانستند که این تقسیم‌بندی بیشتر برزیل را در تملک پرتغال قرار می‌دهد. در دهۀ ۱۵۳۰، پرتغال برزیل را مستعمره کرد. اسپانیا امپراتوری‌های بزرگی در امریکای جنوبی و مرکزی ایجاد کرد و مدعی مالکیت بر سرزمین‌های بسیاری در امریکای شمالی شد که بعدها از آن‌ها دست کشید. هر دو امپراتوری در اوایل قرن ۱۹ سقوط کردند. بریتانیا، فرانسه و هلند، که در پیمان توردسیلیاس شرکت نداشتند، سرزمین‌هایی را در امریکای شمالی اشغال کردند و امپراتوری‌هایی را در آن‌جا تشکیل دادند. در قرن ۱۸ بریتانیا دست فرانسه را از سرزمین‌هایش در امریکای شمالی کوتاه کرد، اما مهم‌ترین امپراتوری‌اش، با سیزده مستعمره، را که به ایالات متحده امریکا تبدیل شدند، از دست داد. امپراتوری بریتانیا در قرون ۱۸ و ۱۹ ایجاد شد و کشورهای هند، کانادا، استرالیا، و افریقای جنوبی را در بر می‌گرفت. هفت کشور اروپایی (بلژیک، بریتانیا، فرانسه، آلمان، ایتالیا، پرتغال و اسپانیا) در رقابت برای دستیابی به سرزمین‌های امریکا، آسیا، و افریقا، در اواخر قرن ۱۹ تمام افریقا، به جز اتیوپی و لیبریا، و بسیاری از کشورهای آسیا و امریکای لاتین را تحت سلطه یا اشغال خود درآوردند. سرزمین‌های آسیایی و افریقایی سرانجام استقلال خود را در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم دوباره به دست آوردند.

 

---