ماه (اخترشناسی)
ماه (اخترشناسی)(Moon)
قمر طبیعی زمین، با قطر ۳,۴۷۶ کیلومتر و جرم ۰.۰۱۲، تقریباً یک‌هشتادُم جرم زمین. گرانی سطحی آن فقط ۰.۱۶ یا یک‌ششم گرانی زمین است. فاصلۀ متوسط آن از زمین ۳۸۴,۴۰۰ کیلومتر است و هر ۲۷.۳۲ روز، یا یک ماه نجومی، در جهت غرب به شرق بر گرد زمین مدار می‌پیماید. ماه به دور محور خود می‌چرخد و همیشه یک طرف آن روبه زمین است. هیچ جوّی ندارد و تصور می‌شد آب هم نداشته باشد، تا این‌که در ۱۹۹۸ در سطح آن یخ کشف شد.
اهلّه. ماه با نور آفتاب روشن می‌شود. این امر چرخه‌ای از هلال‌های سایه می‌سازد که از ماه نو به تربیع اول و از آن به ماه بدر می‌رسند؛ بار دیگر از بخش روشن ماه کاسته می‌شود و این قمر هر ۲۹.۵۳ روز یک‌بار به وضعیت ماه نو بازمی‌گردد که یک ماه قمری است. دمای طرف آفتاب‌گیر ماه به ۱۱۰ درجۀ سلسیوس می‌رسد، اما درخلال شب‌های قمری دو هفته‌ای، دمای سطحی تا ۱۷۰ـ درجۀ سلسیوس پایین می‌آید.
منشأ. منشأ ماه هنوز هم محل بحث و بررسی است. دانشمندان این نظریه‌ها را مطرح ساخته‌اند: از زمین جدا شده است؛ جسم جداگانه‌ای است که گرانی زمین آن را جذب کرده است؛ در مدار پیرامون زمین شکل گرفته است؛ و از قطعات پرتاب‌شده، هنگام برخورد جسمی به اندازۀ مریخ با زمین تشکیل شده است.
پژوهش‌ها. نخستین‌بار، در اکتبر ۱۹۵۹، فضاپیمای کاوشگر شوروی، لونیک ۳، از بخش دوردست ماه عکس‌برداری کرد. بیشتر اطلاعاتی که از ماه داریم از این عکس‌ها و سایر عکس‌ها، و اندازه‌گیری‌هایی به‌دست آمده است که کاوشگرهای قمری امریکا و شوروی تهیه کرده‌اند. از نمونه‌هایی زمین‌شناختی که فضانوردان آپولو و کاوشگرهای شوروی لونا با خود آورده‌اند، و از آزمایش‌هایی که فضانوردان امریکایی، از ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲، صورت داده‌اند اطلاعات بیشتری حاصل شده است. کاوشگر امریکایی لونار پراسپکتور[۱] یا جست‌وجوگر ماه، که در ژانویۀ ۱۹۹۸ پرتاب شد، ترکیب پوستۀ ماه را بررسی کرد، پرتوهای گاما را ثبت، و از میدان مغناطیسی آن نقشه‌برداری کرد. این کاوشگر در مارس ۱۹۹۸ وجود یخ را در ماه کشف کرد.
ترکیب. ماه سنگی است. سطح آن براثر برخورد شهاب‌سنگ‌ها به‌شدت شیاردارشده، و حفره‌ها و دهانه‌هایی با حداکثر پهنای ۲۴۰ کیلومتر در آن شکل گرفته است. مشاهدات لرزه‌شناسی نشان می‌دهد که رویۀ سطح ماه تا ده‌ها کیلومتر به طرف پایین ادامه دارد. زیر این پوسته، گوشتۀ جامدی به ضخامت تقریبی ۱,۱۰۰ کیلومتر قرار دارد و پایین‌تر از آن هم هستۀ سیلیکاتی واقع شده است که بخشی از آن ممکن است مذاب باشد. سنگ‌هایی که فضانوردان با خود به همراه آوردند نشان داد که ماه، همانند زمین، ۴.۶میلیارد سال عمر دارد. ماه از همان عناصر شیمیایی زمین، ولی با نسبت‌های متفاوتی ساخته شده است و ویژگی‌های سطحی ماه، که در یک میلیارد سال نخست تشکیل آن پیاپی در معرض اصابت شهاب‌سنگ‌ها بوده است، با زمین فرق دارند. جدیدترین دهانه‌های آن با شعاع‌های درخشانی از سنگ‌های بیرون‌زده احاطه شده‌اند. بزرگ‌ترین شیار‌های آن با گدازه‌های تیره‌ای پر شده‌اند که دشت‌های پَست موسوم به دریاها[۲] را ایجاد کرده‌اند. این تکه‌های تیره نقش‌ونگارهایی را شکل می‌دهند که به «مردی در ماه» معروف است. در برخی از این دهانه‌ها، که همواره در سایه قرار دارند، تا حدود ۳۰۰میلیون تُن یخ، به‌صورت لایۀ نازکی از بلورها، موجود است. یکی از آسان‌ترین ویژگی‌های قابل رصد ماه دریای افلاطون[۳] است که حدود ۱۰۰ کیلومتر قطر و ۲,۷۰۰ متر عمق دارد، و در زمان مناسب با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود. در ۱۹۹۴، کاوشگر قمری کلمنتاین[۴] امریکا، در بخش دوردست ماه دهانۀ فوق‌العاده بزرگی کشف کرد. این دهانۀ قطب جنوب ـ اتیکن[۵] با ۲,۵۰۰ کیلومتر گستردگی و ۱۳ کیلومتر عمق، بزرگ‌ترین دهانۀ شناسایی‌شده در منظومۀ خورشیدی است.