کوشان
کوشان Kushan
قلمرو پادشاهی باستانی حاکم بر شمال هند بین قرون اول و دوم م. در حدود ۳۰پ‌م قبایلی صحراگرد که منابع چینی و یونانی آنان را یوئه‌چی[۱] نامیده‌اند بر سرزمین‌های باختر چیره شدند و از میان آنان طایفۀ کوئی‌شان یا کوشان حکومت را به‌دست گرفت. دربارۀ منشأ و تبار قومی کوشانیان چیزی نمی‌دانیم؛ شاید آنان از ترکان آسیای میانه و یا سَکاها بودند. سرداری به نام کاجولا کادفیس[۲] از طایفۀ کوشان توانست اسکندریۀ آراخوزیا یا قندهار باستان را گشوده و سلسلۀ کوشانیان را بنیان نهد. دیری نگذشت که کوشانیان بر افغانستان، تاجیکستان و پاکستان امروزی سلطه یافتند. کاجولا کادفیس با اوکتاویانوس اوگستوس کنسول روم (۲۹پ‌م ـ۱۴م) ارتباط سیاسی استواری برقرار کرد و با انسداد راه تجاری جاده ابریشم، اقتصاد اشکانیان را به‌شدت تضعیف کرد. رومیان مسیر تجارت دریایی با بنادر کوشانی در پاکستان امروزی را برقرار کردند و بدین ترتیب تا فروپاشی سلسلۀ کوشانی جادۀ ابریشم دچار رکود شد. مشهور‌ترین پادشاه کوشانیان، کانیشکا[۳] نام داشت که مدت ۲۳ سال حکومت کرد. تاریخ دقیق سلطنت کانیشکا آشکار نیست؛ شاید وی در حدود ۷۸ تا ۱۲۰م قدرت را در دست داشت. کانیشکا دامنۀ پادشاهی کوشانی را تا ترکستان شرقی گسترش داد و افزون بر روم، با هندوستان و چین روابط مستحکمی برقرار کرد؛ با وجود این، چگونگی روابط سیاسی‌ـ‌اقتصادی و فرهنگی کوشانیان با اشکانیان آشکار نیست. کانیشکا به دین بودایی گروید و فرقۀ بودایی ماهایانا (چهار چرخ بزرگ) را در قلمرو خود رواج داد. کانیشکا در شهر پوروشاپورا یا پیشاور امروزی در پاکستان، معبدی بزرگ از چوب، به بلندی ۲۱۰ متر، ساخت که در کاوش‌های سال ۱۹۰۸م شالوده‌های سنگی آن به‌دست آمد که طرحی صلیبی‌شکل دارد. معبد برجی شکل پوروشاپورا در دنیای بودیسم آوازه‌ای بلند داشت و هر ساله انبوهی از زائران هندی و چینی به زیارت آن‌جا می‌آمدند. از دیگر زیارتگاه‌های بودایی کوشانیان، دو بت بزرگ بودا در درۀ بامیان در افغانستان امروزی بود. در دوران سلطنت کانیشکا شهرسازی توسعه یافت. تاکسیلا از شهرهای آباد بود. کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی دانیل اِشلومبِرژه در دهۀ ۱۹۵۰م در محوطۀ باستانی سرخ کتل در نزدیکی شهر پُل خمری، در جنوب دشت باکتریا یا باختر باستان، در شمال افغانستان امروزی، به کشف شهری انجامید که طرح آن از شهرسازی هلنی تقلید شده بود. در سرخ کتل بر فراز تپه‌ای بلند مقبرۀ کانیشکا کشف شده است که به‌شکل بنایی چهارگوش با ایوان‌های ستون‌دار است؛ از این مقبره پیکرۀ کانیشکا به‌دست آمده است. در دهه ۱۹۳۰م باستان‌شناسان فرانسوی در بَگرام کاوش کردند و دریافتند آن‌جا همان شهر باستانی کاپیسا است. کاپیسا پایتخت تابستانی سلاطین کوشانی بود. از کاوش‌های کاپیسا سکه‌ها و گنجینه‌های کانیشکا و واسودیوا، یکی از سلاطین کوشانی، همراه با آثار هنری یونانی به‌دست آمده است. در ناحیه مَتورا نیز چند مقبره از کوشانیان کاوش شده است. متورا و قندهار شهرهای تجاری و هنری کوشانیان بودند. شهر متورا در شمال هند و بر ساحل رود جوما قرار داشت و برای هندوان مقدس بود. در مکتب هنری متورا، پیکره‌ها به‌شیوۀ هندی ساخته می‌شدند؛ پیکره‌ها را با گچ می‌پوشاندند و سپس رنگ‌آمیزی می‌کردند. به مکتب هنری قندهار بیشتر در درۀ پوروشاپورا[۴]، یا پیشاور کنونی که زمانی (ح ۱۵ـ۵۵) پایتخت کوشانیان بود، توجه می‌شد؛ در مکتب هنری قندهار، از پیکره‌سازی یونانی پیروی می‌شد و به‌ویژه مجسمه بودا را با قیافه‌ای یونانی می‌ساختند. از دیگر هنرهای کوشانی باید به ساخت نقوش‌برجسته قدیسان بودایی و نیز گچبری چهره‌ها و شمایل‌ها اشاره شود. شیشه‌سازی نیز از هنرهای ممتاز کوشانی بود. مجسمه‌سازی کوشانی نخست وارث هنر هلنیستی پادشاهی یونانی‌ـ باختری شد اما به‌تدریج با تأثیر از هنر هند، شیوه‌ای مستقل آفرید؛ به‌گونه‌ای که با وجود شباهت پیکره‌های کوشانی با نمونه‌های هندی، می‌توان آن دو را از‌هم باز شناخت. کوشانیان سکه ضرب می‌کردند و از کاجولاکادفیس و کانیشکا سکه‌هایی به‌دست آمده است. با برافتادن سلسلۀ اشکانی و برآمدن ساسانیان، قدرت کوشانیان از سال ۱۷۶م رو‌به افول نهاد و سرانجام شاپور اول آن سلسله را در حدود ۲۴۰م برانداخت.