ویروس
ویروس (virus)
ذره‌ای بیماری‌زا، مرکب از یک اسید نوکلئیک، دی‌اِن‌اِی یا آراِناِی، محصور در یک غلاف پروتئینی. بسیار کوچک‌اند و موجب بیماری می‌شوند. این ذرات ساختار یاخته‌ای ندارند و به‌همین سبب از سایر اشکال حیات متمایزند. ویروس‌ها فقط زمانی می‌توانند فعالیت کنند و تکثیر یابند که به یاخته حمله کنند و در آن، به‌کمک سیستم یاخته، همانندسازی کنند. در فرآیند همانندسازی، ویروس‌ها دی‌اِن‌اِی یاختۀ میزبان را تخریب می‌کنند یا تغییر می‌دهند. همچنین، برای ساختن ویروس‌های بیشتر از یاختۀ میزبان استفاده می‌کنند و سپس رها می‌شوند. این فرآیند معمولاً یاختۀ میزبان را ازبین می‌برد. بدن انسان سالم با تولید پروتئین‌های ضد ویروس، معروف به اینترفرون[۱]، از گسترش آلودگی به یاخته‌های مجاور جلوگیری می‌کند. تا ۱۹۹۸، حدود ۵هزار ویروس شناخته‌شده گزارش شده بود. با این همه، تصور می‌رود حدود نیم‌میلیون نوع ویروس وجود داشته باشد. ویروس‌ها در انسان موجب سرماخوردگی، آبله‌مرغان[۲]، آنفلوآنزا، ایدز[۳]، تبخال، اوریون[۴]، سرخجه[۵]، و سرخک[۶] می‌شوند. بنابه یافته‌های اخیر، ویروس‌ها در ایجاد بعضی از اشکال سرطان نیز نقش دارند. آنتی‌بیوتیک‌ها علیه ویروس‌ها عمل نمی‌کنند و بهترین محافظت دربرابر آن‌ها ایمن‌سازی[۷] است. با این همه، ویروس‌ها براثر جهش ممکن است تغییر یابند که همین امر بدن انسان را از مبارزۀ مؤثر با آن‌ها عاجز می‌کنند. این امر در ویروس آنفلوآنزا بسیار رخ می‌دهد. تغییرات کوچک در این ویروس موجب همه‌گیری[۸] آنفلونزا می‌شود، ولی تغییرات بزرگ ممکن است براثر فراگیری[۹] موجب مرگ میلیون‌ها انسان در سراسر جهان شود. بسیاری از ویروس‌ها دایماً جهش می‌یابند و ایجاد مقاومت پایدار در برابر آن‌ها بسیار دشوار است. برخی دیگر از ویروس‌ها بین گونه‌ها انتقال می‌یابند و میزبان جدید قادر به ایجاد مقاومت نخواهد بود. تصور می‌رود ویروس‌هایی که موجب ایدز و تب لاسا[۱۰] می‌شوند، هر دو از میزبان‌های پستاندار دیگر به انسان رسیده باشند.
انواع ویروس. باکتری‌خوارها[۱۱] ویروس‌هایی‌اند که باکتری‌ها را آلوده می‌سازند. رتروویروس‌ها[۱۲] از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا ژنوم آن‌ها به‌جای دی‌اِن‌اِی از آراِناِی ساخته شده است و طی فرآیند رونویسی معکوس[۱۳] از آن دی‌اِن‌اِی می‌سازند. شبه‌ویروس‌ها[۱۴] در ۱۹۷۱ کشف شدند. این ذرات از ویروس‌ها کوچک‌ترند و از یک رشته اسیدنوکلئیک واحد، بدون هیچ پوشش پروتئینی تشکیل شده‌اند. شبه‌ویروس‌ها ممکن است موجب کاهش رشد گیاهان و بیماری‌های نادر در جانوران، و ازجمله انسان، شوند. ویروس‌ها و شبه‌ویروس‌ها قادر به زندگی مستقل نیستند، به‌همین سبب هنوز توافق نشده است که آن‌ها را موجوداتی زنده در نظر گیرند. این موجودات بیرون از یاختۀ موجودی دیگر کاملاً بی‌اثرند. خاستگاه ویروس‌ها نیز روشن نیست، اما اعتقاد بر این است که آن‌ها شکل تباه‌شدۀ حیات‌اند که از موجودات یاخته‌ای یا از قطعات اسیدنوکلئیک جداشده از ژنوم برخی از موجودات عالی پدید آمده و زندگی انگلی پیدا کرده‌اند.
داروهای ضد ویروس. تولید داروهای ضد ویروسی دشوار است، زیرا ویروس‌ها با استفاده از ماشین ژنتیکی یاخته‌های میزبان تکثیر می‌یابند و از این‌رو، داروها علاوه‌بر ژنوم ویروس بر یاختۀ میزبان نیز اثر می‌گذارند. داروی آسیکلوویر[۱۵]، علیه بیماری‌های تبخال، یکی از معدود داروهایی است که از نظر اثر گزینشی بر ویروس موفق عمل کرده است. این دارو تحت تأثیر آنزیمی مختص ویروس فعال می‌شود و سپس، از همتاسازی ژنوم ویروسی جلوگیری می‌کند. با این همه، برخی ویروس‌ها دربرابر چند داروی ضد ویروس مقاومت ایجاد می‌کنند.
شیوع ویروس‌ها در آب. مشخص شده است که ویروس‌ها به‌فراوانی، به میزان ۵میلیون تا ۱۰میلیون به ازای هر میلی‌لیتر، در دریاها و دریاچه‌ها یافت می‌شوند. این ویروس‌ها باکتری‌ها، و احتمالاً جلبک‌های تک‌یاخته‌ای را آلوده می‌سازند و نقش مهمی در کنترل بقای باکتری‌ها و جلبک‌ها دارند.