ژاپنی، معماری

ژاپُنی، معماری (Japanese architecture)

معماری ژاپنی

ساختمان‌های ژاپن، به‌ویژه ساختمان‌های مسکونی، معابد و زیارتگاه‌ها، کاخ‌ها، قلعه‌ها و ساختمان‌های بلند مدرن. ساختمان‌های سنّتی ژاپن با چوب ساخته می‌شدند، درها و جداگرهای کشویی، پنجره‌های کاغذی، رُخبام‌های پیش‌آمده، و تناسبات هماهنگ داشتند. طرح معابد و شهرهای ژاپنی برگرفته از معماری چینیِ قرن ۶م بود. از اواسط قرن ۱۹، طرح‌های غربی به معماری ژاپن راه یافت.

معماری سنّتی. سابقۀ ساخت خانه‌های روستایی با بام‌های گالی‌پوش، کف‌های خاکی، و فضاهای مسکونی مرتفع چوبی به حدود ۱۵۰۰ سال پیش می‌رسد و هنوز هم نمونه‌هایی از آن یافت می‌شود. از قرن ۱۴م در شهرها، اتاق جلو که با جداگری مشبک از خیابان مجزا می‌شد، می‌توانست فروشگاه یا کارگاه باشد و فضاهای مسکونی در پشت آن و در طبقۀ دوم واقع بود. چوب که فراوان‌ترین مصالح ساختمانی به‌شمار می‌رفت، تا حدی دربرابر زلزله مقاومت داشت، لیکن آتش‌سوزی‌های مکرر را موجب می‌شد. ژاپنی‌ها از قرن ۱۴م، قطعات پیش‌ساخته را به‌کار بردند، به‌طوری که ساخت یک خانۀ کوچک در دو روز میسّر می‌گردید. معروف‌ترین مُدول بوریایی، تاتامی نام داشت که از قرن ۱۷م به بعد، در همه جا برای پوشش کف به‌کار می‌رفت، نیز برای تعیین اندازۀ اتاق از آن استفاده می‌شد. جداگرهای کشویی اتاق‌ها (فوسوما)، فضاهای داخلی را تغییرپذیر می‌سازند، و هنگام گرم‌شدن هوا می‌توان صفحات دیواری و پنجره‌های کاغذی (شوجی) را عقب کشید. ایوانی باریک دورتادور خانه را، زیر رُخبام، احاطه می‌کند؛ بام‌های پرشیب این خانه‌ها با گالی، سفال، یا پوست درخت سرو پوشیده می‌شود. در معماری ژاپنی بر استفاده از طرح‌های سادۀ هندسی، فضای بی‌پیرایه، و استفادۀ کارکردی از مصالح طبیعی تأکید می‌شود. خانۀ شهری می‌بایست یک باغچۀ محصور داشته باشد، و جهت خانه به‌گونه‌ای انتخاب شود که از طبیعت پیرامون خود نهایتِ استفاده را بکند. کاخ کاتسورا (۱۶۲۰ـ۱۶۵۸) مظهر زیبایی متعادل سبک سنّتی است، که در این دوره سبک چایخانه نیز نامیده می‌شود.

زیارتگاه‌ها. زیارتگاه‌های شینتو به‌سبک انبارهای پیش از تاریخ ساخته می‌شوند که از سطح زمین بالاترند و روی ستون قرار دارند، تیرهای تیزۀ متقاطع (کاتسوگی)، و پیش‌آمده تا بالای سنتوریها، و بام‌های گالی‌پوش از مشخصات آن‌هاست. این زیارتگاه‌ها را از چوب فرآوری نشده می‌سازند تا به آن امکان هواخوری ‌دهند و در صورت لزوم آن را بازسازی کنند. مهم‌ترین زیارتگاه‌های ژاپنی عبارت‌اند از ایزومو تایشا در استان شیمانه، در جنوب غربی هونشو؛ و ایسه جینگو در استان میه در شبه‌جزیرۀ ایسه که هر ۲۰ تا ۳۰ سال یک‌بار تخریب می‌شود و به‌جای آن ساختمانی نو بنا می‌شود که المثنای زیارتگاه قرن ۷م است. مدخل محوطۀ زیارتگاه با دروازۀ توری مشخص می‌شود که به رنگ سرخ نقاشی شده و شکلی شبیه به حرف H دارد و تیر بالای آن بیرون زده است.

معابد. آیین بودا در قرن ۶م، از چین به ژاپن رسید و تأثیر چینی‌ها، به‌ویژه در پاگوداهای چندطبقه و بام‌های سفال‌چین شیب‌دار و سنتوری‌دار آشکار است. اگرچه معابد ژاپنی معمولاً یک‌طبقه‌اند، مهم‌ترینِ آن‌ها بام مضاعف دارند. این بناها بر ستون‌هایی متکی‌اند که به فواصل ثابت از هم قرار گرفته‌اند؛ دیوارها باربر نیستند. تیرهای چوبی نمایان (اکسپوز) و دستکهای پیچیده، از ویژگی‌های بسیاری از معابدند، که بدون استفاده از میخ نصب می‌شدند. قدیمی‌ترین معبد باقی‌مانده، یا قدیمی‌ترین بنای چوبی جهان، معبد هیوریو ـ جی در ناراست که حدود ۶۹۰م ساخته شد. معابد اولیه، تالاری که مجسمۀ بودا را در آن می‌نهادند (کوندو)، تالار موعظه (کودو)، و یک پاگودا را دربر می‌گرفتند؛ معابد جدیدتر ممکن است تالارهای اضافی، انبارهای سوترا و تالار غذاخوری داشته باشند. دروازۀ مرکزی (چومون) سقف سنگینی همچون سقف ساختمان دارد، و جایگاه تندیس‌هایی از خدایان حافظ معبد است. معبد مهم دورۀ هی‌یان (۷۹۴ـ۱۱۹۵م)، معبد بودایی هو - دُو است که در قرن ۱۱م، در یوجی، در نزدیکی کیوتو، بنا شد و در اصل ویلای یکی از نجیب‌زادگان بود. ظاهراً شکل آن ققنوس را تداعی می‌کند؛ تصویر معبد در دریاچۀ کنار آن، بازتاب می‌یابد.

قلعه‌ها. جنگ‌های داخلی قرون ۱۵ و ۱۶، به ساخت شماری قلعه در ژاپن منجر گردید که تقریباً همۀ آن‌ها تخریب شدند، اما برخی از آن‌ها پس از جنگ جهانی دوم بازسازی گردیدند. این قلعه‌ها که بارو و خندق داشتند، سازه‌های مختلط سنگی و چوبی بودند که بام‌ها و برج‌های متعدد داشتند و آمیزه‌ای از استحکام، و گمانی از تحرک بودند. قلعۀ هیمِجی، در نزدیکی اوزاکا، که هنوز برپاست، برج‌قلعه‌ای شش‌طبقه و دو برج کوچک‌تر دارد؛ نقل است که قلعۀ اوزاکا ۴۸ برج بزرگ و ۷۶ برج کوچک داشته است. چندی از آغاز قرن ۱۶ نگذشته بود که در ژاپن صلح برقرار شد و ساخت قلعه کاهش یافت.

شهرسازی. پایتخت‌های قدیمی، ازجمله نارا و کیوتو، براساس شبکۀ متقارن چینی طراحی شدند. در این طرح، کاخ امپراتور در شمال شهر واقع بود و خیابانی عریض از دروازۀ میانی کاخ به دروازۀ اصلی شهر منتهی می‌شد؛ هر بخش از شهر، یک معبد و یک میدان‌بازار داشت. شهر مدرن ساپورو نیز براساس شبکه‌ای مستطیلی طراحی شد، اما در طراحی آن از شهرهای امریکا الگوبرداری شده است. سایر شهرهای مدرن ژاپن، با نظم مشخصی ساخته نشده‌اند، و شماره‌گذاری خانه‌ها در هر خیابان به‌ترتیبِ طول خیابان نیست، بلکه به‌ترتیب زمانِ ساخت هر خانه است. انهدام گستردۀ ژاپن درنتیجۀ بمباران‌های جنگ جهانی دوم، خانه‌های معدودی را باقی گذاشت، در نتیجه بیشتر ساختمان‌های این کشور جدیدند.

معماری مدرن. تقلید ژاپنی‌ها از الگوهای خارجی، پس از پایان دوران انزوای این کشور در اواسط قرن ۱۹، به ساخت بناهایی به‌سبک غربی انجامید که برخی از آن‌ها را معماران خارجی طراحی کرده بودند، ازجمله هتل ایمپریال در توکیو (۱۹۱۶)، کار فرانک لوید رایت امریکایی؛ ازجمله بناهایی که معماران ژاپنی طراحی کردند ساختمان عظیم کاخ آکازاکا در توکیو که در ۱۹۰۹ به‌سبک ورسای ساخته شد، و طراح آن توکوما کاتایاما (۱۸۵۳ـ۱۹۱۷) بود؛ و بانک توکیو (۱۸۹۰ـ۱۸۹۶) کار کینگو تاتسونو (۱۸۵۴ـ۱۹۱۹) درخور ذکرند. معماران نامی ژاپن در اواخر قرن ۲۰ عبارت‌اند از کنزو تانگه، آراتا ایسوزوکی و تادائو آندو. زیباشناسی سنّتی و حساسیت در سازگاری با محل، همچنان وجه مشخصۀ معماری خوب ژاپنی است.