هلیلان، شهرستان
هلیلان، شهرستان (County) Holeylan
شرقی‌ترین شهرستان استان ایلام، در نواحی غربی ایران، با مرکزیت اداری شهر توحید. اراضی این شهرستان به صورت شاخه‌ای جدا شده در شمال شرقی استان ایلام، در حد فاصل قسمت‌هایی از اراضی شمالی لرستان و جنوبی کرمانشاه قرار دارد. دشتِ کم‌وسعتِ هلیلان جایگاه شماری از فرهنگ‌های باستانی از دوره‌های پارینه‌سنگی، فراپارینه‌سنگی و نوسنگی، و دوره‌های تاریخی است که از حدود 200هزارسال پیش تا دورۀ اسلامی را در بر می‌گیرند. محوطه‌های کشف و کاوش شده در این دشت مشتمل بر شماری غار، پناهگاه سنگی یا باز (استقرارگاه جوامع ابتدایی کوچ‌رو و روستایی)، گورستان، جاده، قلعه، آسیاب، پل و کانال آبرسانی است. دشت هلیلان در کنار رود سیمره، یکی از اولین زیستگاه‌های انسان در سراسر فلات ایران بوده است. در این منطقه جز نشانه‌های پرشمار انسانِ دوره‌های پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی، تمدنی نوسنگی در فاصلۀ زمانی 6500 تا 5500 سال پیش از میلاد پیدا شده است. به نظر می‌رسد که این کلمه از نام یکی از ایلات کرد پشتکوه اخذ شده است. منطقۀ هلیلان در اولین تقسیمات کشوری دورۀ معاصر (1316ش) یکی از دهستانهای بخش مرکزی شهرستان شاه‌آباد (اسلام‌آباد غرب) در استان پنجم بود. در سال 1343ش در استان کرمانشاه فرمانداری ایلام (مشتمل بر شهرستان‌های ایلام، دره‌شهر، دهلران و مهران) تشکیل شد و ملکشاهی یکی از دهستانهای شهرستان ایلام تعیین گردید. در سال 1353ش این فرمانداری به استان تبدیل شد. در سال 1359ش با انتزاع شیروان و چرداول از شهرستان ایلام و تشکیل شهرستانی با همین نام، هلیلان یکی از بخش‌های تشکیل‌دهندۀ شهرستان جدید بود. در سال 1391ش با انتزاع بخش شیروان، دو شهرستان سیروان و چرداول ایجاد شد و هلیلان در قالب شهرستان چرداول باقی ماند. نهایتاً براساس مصوبۀ هیأت دولت در تاریخ 8 دی 1398ش، ضمن تغییر و اصلاحاتی، بخش هلیلان از شهرستان چرداول جدا و به شهرستان تبدیل شد.
شهرستان هلیلان متشکل است از دو بخش، چهار دهستان (با بیش از 60 روستا) و یک شهر: بخش مرکزی (مشتمل بر دهستانهای گوران[۱] و داجیوند[۲]، به مرکزیت شهر توحید)، و بخش جزمان[۳] (مشتمل بر دهستانهای داربید[۴] و زردلان[۵]، به مرکزیت روستای چشمه‌ماهی). شهرستان هلیلان در غرب با شهرستان چرداول، در جنوب و شرق با شهرستان کوهدشت (استان لرستان)، و در شمال با شهرستان‌های کرمانشاه و اسلام‌آباد غرب (استان کرمانشاه) محدود شده است. در سرشماری سراسری سال 1395ش، جمعیت بخش هلیلان 15276نفر بوده که بر همین اساس جمعیت شهرستان هلیلان نیز برآورد می‌شود. کمتر از 25درصد جمعیت شهرستان ساکن شهر توحید و باقی روستانشینند.